Монголын хүүрнэл зохиолд Доржзовдын Энхболд гэж хүчирхэг нэгэн жигүүр бий. Өмнийн говийн заг, харгуй, элс, шанд дундаас өдөлсөн тэр жигүүр наяад оны хүүрнэл зохиолчдын дундаа өөр нэгэн өнгө аяс, өвөрмөц нэгэн түүчээ болсон. “Соёо”, “Паанан” туужис, “Буйлс дахин цэцэглэнэ”, “Шар хөвийн зэрэглээ” өгүүллэгүүд, “Казиног номхотгосон түүх” роман гээд бүтээлүүдээс нь дурдваас ямархан хэмжээний даацтай зохиолч болох нь мэдэгдэнэ. Сүүлийн жилүүдэд тэрээр “Арван гуравдугаар зуун” нэрт томоохон бүтээл дээр “сууж” байгааг нь утга зохиолын хүрээнийхэн, уншигч бид анан хүлээж буй билээ.

“Тагтаа” урлангийнхан буюу орчуулагч, яруу найрагч Мө.Батбаяр бид хоёр энэ цагт ид бичиж туурвиж буй эрхэм чухаг зохиолчдын нэгэн болох түүнийг сэтгүүлийнхээ зочноор урьж аваад л хоёр талд нь суулаа. Хүнийх нь хувьд тэгтэл ойр дөт мэдэхгүй ч, бас ахас ихэс, ахмад зохиолч гэж халж дөлөөд байлгүйгээр зохиолч Энхболд гэдэг хүний хувийн лаборатори луу өнгийж, “өчигдөр”-ийн зохиол бүтээлээ ямархуу итгэл үнэмшилтэйгээр туурвиж ирсэн хийгээд “өнөөдөр”-ийн зохиолчийн замналаа хэрхэн туулж явааг нь мэдэхийг зорьсон билээ. Таалан болгооно уу!

Ярилцсан Ц.Дэлгэрмаа
Гэрэл зурагчин Б.Бат-Оргил

---

-Таны зохиолууд, “Соёо”, “Паанан” гээд анхнаасаа л онцгой шидлэг юм уу эсхүл совин билгийн гэмээр зохиолууд байдаг. Та ер зохиолч болох уг сурвалжаа хаанаас үүдэлтэй гэж боддог вэ?

-Би өвөө, эмээ дээрээ өссөн хүүхэд. Өвөө маань цагтаа Чойрын ном үзэж байсан гэдэг. Буддын ухаанд бол нэлээн дотогшилж байж тэр Чойрын номыг үздэг юм байна. Тэгж байтал хувьсгал гарч, өвөө хар болоод хөдөө гарч, эмээтэй суусан юм билээ. Надад тэр тухайгаа их ярьж өгдөг байв. Өвөөгийн яриан дотор домгийн юм шиг, ерийн биш амьдралын юм нэлээн гарна. Бас хоёулхнаа хөдөө гадаа явж байх зуур ганц нэг шад шүлэг цээжлүүлчихнэ. Тэгээд хүнээс их айна. Ишдорж гэж мал тооллогын хүн, бригадын дарга хоёр манайхаар их ирдэг байхгүй юу. Өвөө надад “Ишдоржийн дэргэд өвөөгийнхөө цээжлүүлсэн юмыг уншиж ерөөсөө болдоггүй юм шүү” гэдэг сэн. Одоо бодож байхад тэр нь шашны магтаалууд, “Сандуйн жүд”-ийн товчлол ч юм уу тиймэрхүү л юмнууд байсан юм байна лээ. 

Эмээ бол чинээлэг айлын охин байж. Уул усны домог их мэднэ. Аав, ээж нь ярьж өгдөг байсан биз, заримдаа өөрөө зохиогоод ярьчихдаг ч байсан байх. Манай өвөлжөөний тэндэх хэдэн том заг энэ тэрийг амьтны сүнстэй болгоод ярьчихна. Их өндөр загууд, дээрээ нэвсгэр нэвсгэр шувууны үүртэй. Би тэр дотор юу байдаг юм бол гээд авирч үзэх гэнэ. Тэгэхээр эмээ тэр шувуунуудыг хүнээс том сарвуутай, хүүхдийн нүд мүд идчихдэг, уурлуулж болохгүй гээд л янзын дүрсэлнэ ээ. Манай нутаг чинь бороо хур багатай. Нэг сайн бороо орчихоор говийн шавар дээр ус тогтчихно. Бид бол нуур л гэж яриад байгаа юм, гэхдээ тогтоол ус л байхгүй юу. Би тийшээ гүйж орох гээд л байна. Тэгэхээр эмээ бас хэлнэ ээ. Усны лус гэж айхтар амьтан байдаг гэнэ. Их олон нүдтэй, голдуу хүүхдийн чих мих л идчихдэг. Тэгээд чи чихгүй болох гээгүй бол наашаа бай гэнэ.  Би гоёо их түүнэ ээ. Эмээтэйгээ хоёулаа гоёогоо айргандаа дүрээд л иддэг байхгүй юу. Эмээ бас л гоёо ч яг л нэг амьтан, хамаагүй ухаж идвэл араас чинь уйлдаг, хараадаг гээд л ярина. Говийнхон чинь айлууд хол салгуу, тийм болохоор надтай зугаацаж, намайгаа цаашлуулж уйдаагаа гаргадаг байсан шиг. Ингэж л өвөө, эмээ хоёр надад нөлөөлсөн. Бүр багад ярьж хэлж байсан нь мартагдахгүй зүрхэнд үлдчихдэг юм байна.

-Зохиолч Гарсиа Маркесын эмээ бас тийм цээжний бантай хүн байсан, тэр нь зохиол бичихэд нь нөлөөлсөн гэдэг. Тэгэхээр ер нь зохиолч хүн огт байхгүй юмыг хаа холоос зохиогоод биччихдэггүй, өөртөө байгаа юмыг л бичиж таардаг шиг ээ?

-С.Дашдооров гуай ярьдаг байсан юм, зохиолчид бага насаа мартдаггүй учраас л зохиолч болдог гэж. Үнэхээр урьдаас уламжилж ирсэн, бага наснаас үлдэж хоцорсон тэр юмнаас л чиг баримжаа авч эхэлдэг юм байна. Багын явдал огт мартагддаггүй мөртөө өчигдөр, уржигдрын юм мартагдчихаад байдаг шүү дээ. Ер нь хамгийн анх оюун ухаандаа авч үлдсэн, оюун ухааныг тэжээж эхэлсэн тэр тэжээл дуусчих юм бол тэгээд зохиолч байхгүй болно. 

-Энэ тэжээл хүн болгонд харилцан адилгүй байдаг байх. Заримд нь маш тод, хүчтэй. Заримынх нь жаахан байж байгаад ашиглаад, гаргасаар байтал дундарч мэднэ. Өөрийнхөө доторх тэр тэжээлийг яаж сэлбэж, амьд сэргэгээр нь зохиол бүтээлдээ шингээж өгөх ёстой юм бол оо?

-Унших л юм байна лээ. Нэг зохиолоос нэг санаа, сэдэл аваад үлдэж чадаж байна гэдэг чинь түүгээр өөрийгөө тэжээчхэж байна гэсэн үг. Хөгжил ингэж явагддаг. Манай ахмад зохиолч нар ч хэлдэг ч байсан. Уншихаа боливол унтарна шүү гээд. Манай аав асар баялаг номын сантай байлаа. Монголд гарч байгаа ямар л ном байна, тэр бүгд байдаг. Ер нь багаасаа унших тусам бичгийн дадал суух, өөрийн гэсэн найруулгын хэлтэй болоход хэрэгтэй. Би чинь бичиг үсэг тайлагдаад л уншаад эхэлчихсэн хүн шүү дээ.

-Ахмад зохиолч гэснээс танд хамгийн их нөлөөлсөн зохиолч хэн байдаг бол?

-С.Дашдооров гуай л юм даа. Би цөөхөн л уулзсан. Гэхдээ уулзах болгонд гоё юм ярьж өгнө, санаа сэдэл өгнө.

-Зохиол бүтээлээрээ гэхээс илүү хүн нь өөрөө?

-Тийм, хүн нь өөрөө. Өгөөмөр хүн байхгүй юу. Дооров гуай, Эрдэнэ баавай байна. Эрдэнэ баавай бол уулзах болгондоо сайхан юм ярина. Социализмын үед тэд чинь “тэнд” байгаа бурхад байлаа. Их сургуулийн оюутан байхад Эрдэнэ баавай явж байгаад л “Хөөе Энхболд, сайн уу?” гэхэд л би чинь бараг нисээд явчхаж байгаа юм чинь (Хөхрөв). Тэдний яриаг сонсох их дуртай. Заримдаа бид гурвуул, дөрвүүлээ ч явж таарна. Их гоё амьдралтай юм ярина. Буриадын амьдрал гэдэг бас л агуу сонин амьдрал юм байна лээ.

-Их гоё ахуй байдаг шиг?

-Тийм.

-Танд геологич мэргэжил эзэмшихээс ч өмнө зохиолч болох нь гэсэн совин төрж байв уу, ер нь?

-Нэг хэсэг зураач болох гэж явлаа. Дээр үеийн төгрөг тавийн гэдэг шиг билээ, зургийн дэвтэртэй, аавыгаа шахаж байгаад авхуулсан 12 өнгийн “Акварель” гээд усан будаг, 24 өнгийн харандаатай нэлээд бийлэгжүү зураач. Тэгсэн чинь ерөөсөө болдоггүй дээ. Тэгэхээр нь гуравдугаар ангиасаа шүлэг бичдэг боллоо. Аав залуудаа сонинд юм бичиж нийтлүүлдэг байв. Өгүүллэгийн ном хүртэл бэлдчихсэн байснаа П.Лувсанцэрэн гуайн “Урины шувуу”-г уншчихаад өөрийнхөө номыг шатааж орхиод ахиж бичээгүй гэдэг юм. Би шүлгүүдээ эхлээд аавд уншуулсан. Тэгтэл “Миний хүү, энийг чинь шүлэг гэхгүй л дээ. Эхлээд сонинд юм бич” гэсэн. Би ч нүдэнд харагдсанаа л бичээд аймгийнхаа “Говийн мэдээ” сонинд явуулдаг боллоо. Тэр үед сонины газраас хүмүүст зөвлөгөө захиа ирүүлдэг байхгүй юу. Бараг л сургалтын чанартай. Надад тийм зөвлөгөө ирүүлнэ. Тэгж байгаад нэг өдөр мэдээ маань гарсан. Би өнөөх сониноо өвөрлөчхөөд сумын төвөөр тэнээд байж билээ, тэгсэн хэрнээ хүмүүст үзүүлэхээсээ ичээд, гаргаж чадахгүй өдөржин явсан (Инээв).

-Тэр хүү тэгээд нэг л өдөр “Соёо” туужаа бичжээ?

-Би чинь сургуулиа төгсөөд хөдөө явчихсан. 1986 онд хотод буцаж ирсэн юм. Дарма.Батбаяр, Б.Лхагвасүрэн гуай хоёрыг навсайтал дагаж гүйнэ. Тэр үед хийсвэр сэтгэлгээний шүлэг гэж ойлголт бий болчихсон. Тэгээд хийсвэрээр сэтгэж байгаа нь энэ гээд хачин хачин шүлэг бичнэ. Өнөө хоёр намайг тийм юм бичээд байхаар энэ нөхөр бүтэхгүй нь гэж бодсон бололтой, чи ер нь үргэлжилсэн үг рүү орвол яасан юм гэлээ. Зохиолчдын хороон дээр Д.Гармаа гуайн удирддаг үргэлжилсэн үгийн “Гал нэгдэл” дугуйлан хичээллэдэг, би ч тэнд явж эхэллээ. Хүмүүс өгүүллэг уншаад л байдаг, надад байдаггүй. Гэртээ ирээд шөнө нухна, нэг л олигтой болж өгөхгүй. Нөгөөдүүлийнх болохоор мундаг, сайхан санагдаад байдаг. Бараг хоёр, гурван сар тэгж явсан байх шүү. Нэг удаа Гармаа гуай, “Чи нөхөөр, Энхболд, чимээгүй хүн л яваад байх юм” гэлээ. Өө, би бичиж байгаа гэсэн чинь “Тэгвэл унш” гэж байна. Уншихаас ичээд байна гэтэл “Ичиж байгаа хүн бол хэзээ ч зохиолч болохгүй. Ойрын үед ямар нэг юм унш. Хугацаагаа хэл” гэхээр нь гурван долоо хоногийн дараа уншъя л гэчихлээ. Тэгээд юу уншъя даа гэж бодоод, гайхаад л явлаа. Нэг өдөр автобусанд явж байсан чинь гэнэтхэн нэг тийм залуугийн хувь заяаны тухай зохиол өвөөгийн ярьж байсан домогтой холбогдоод санаанд буугаад ирдэг юм байна. Гэртээ гүйж ороод л нөгөөдөхтэй “үзчихсэн”. Ажил руугаа халуураад болдоггүй гэж утасдчихаад л дөрвөн өдөр суусан даа.

-Тэр нь “Соёо” туужийн эхлэл байж?

-Тийм. Тэр “Соёо” туужийн эхлэл байсан. Яг тэгж гэнэтхэн орж ирсэн.

-Ер нь монгол зохиолчдод совин билгийн нөлөө хүчтэй үүдэл санаа болдог шиг. Бид ч өөрсдийгөө зөн билигтэй ард түмэн гэдэг. Тэгэхээр “Соёо” туужийн угийг бид зөвхөн Энхболд гэдэг хүн төдийгүй, Монгол гэж ийм үндэстэн, монгол хүн гэж ийм хүн гэдэг язгуураасаа эрэлхийлэх ёстой ч юм болов уу?

-Тийм шүү. Совин билгийн нөлөөнөөс би одоо ч салж чадахгүй л яваа. Яалт ч үгүй холбоотой байдаг шиг байгаа юм. “Соёо”-г бичиж байхад эхэндээ нэг л олигтой явахгүй, өмнө бичсэнээ эргүүлж уншаад л, яаж явуулмаар юм гээд л байж байлаа. Гэтэл нэг шөнө гэнэтхэн гэр дээр нэг амьтан давхидаг юм. Бүр сүр сүр гээд л давхилаа шүү. Тэгсэн бас гэрийн хойд талаас нэг юм дуудаад байна. Яг ч миний нэрээр биш, гэхдээ ямар нэг дуудлага ирээд байхгүй юу. Тэнд нэг амьтан байна, гэр дээр бас нэг байна. Ийм хоёр амьтан байна. Би ганцаараа гарахаас айгаад, эхнэрээ дуудлаа. Шөнийн нэг-хоёр цаг л болж байсан, эхнэр нэлээд дургүйвтэр дээлээ авч нөмрөөд л хоёулаа гарлаа. Гэрээ тойроод үзсэн, юу ч байгаагүй л дээ. Хүнд харагдаад байж байдаг амьтан ч гэж юу байхав. Яг тэгээд л нөгөө зохиол чинь цаашаа хөвөрчихсөн. Гурав, дөрөвхөн хоногт өдөр, шөнөгүй суугаад л биччихсэн дээ. Яг л хүн өвдөж байгаад, эм уугаад дороо эдгэчхэж байгаа юм шиг.

-Хүүрнэл зохиолд бас хүчтэй үзэл санаа, цаг үедээ эгдүүцсэн тэрсэл, тэсрэлт явж байх нь бий. Наяад оны “Соёо”-д бол тэр зайлшгүй л байсан байх?

-Би тэр үеийнхээ зохиолчдын зохиол бүтээлд их эмзэглэж явдаг байсан. Нэг л тийм бодит амьдрал, социализм, коммунизм, хөдөлмөрийн алдар, аварга гээд л бичээд байна. Гэтэл бид нарын амьдралд байсан, одоо ч үзүүр сэжүүр нь байгаа юмсыг яагаад бичдэггүй юм бол гэж жаахан дургүй талдаа. Тэгж бодогдож явсны л үр дүнд тэр зохиол бичигдсэн байх.

-Зохиолчдын хурал дээр бас “Соёо”-г хэвлэхгүй байна гээд хэлээд тавьчихсан гэдэг. Их том зориг байх даа?

-Аа, тэгэхэд нэлээд чанга хэлсэн. Өмнө нь дугуйлан дээр уншихад улс амьтан их магтлаа. Д.Гармаа гуай Зохиолчдын хорооны Намын үүрийн орлогч дарга. Тийм мэдэлтэй хүн чинь номыг маань хэвлээд өгчих байх гэж нэлээд харсан, байдаггүй. Тэгсэн Гармаа дарга Маам баавай, Эрдэнэ баавай хоёрт хэлсэн шиг байгаа юм. Эрдэнэ баавай нэг удаа уулзаад “Чамд нэг ноцтой тууж байна гэнэ. Одоо цаг арай зөөлөрч байгаа ч гэсэн тэр чинь хэвлэгдэх арай болоогүй ээ” гэж байна. Тэгсэн бас нэг хурал дээр Д.Маам дарга уулзаад “Чиний туужийн тухай сонслоо. Гэхдээ тийм тууж одоо хэвлэхгүй, цаадуул чинь зөвшөөрөхгүй. Чи зүгээр хадгалчих, чамд дараа хэрэг болно” гэсэн. Тэгээд л жаахан гэдэн хөдөлчихгүй юу.  Зохиолчдын их хурал дээр Д.Нямсүрэн, Д.Цоодол ах хоёртой сууж байгаад “Надад нэг ийм юм бодогдоод байх юм. Хэлчих үү, яах уу?” гэсэн чинь нөгөө хоёр “Хэлчих хэлчих, яадгийм” гэнэ.

-Түлхүүрдээд...

-Хоёр талаас хоёр айхтар том түлхүүртэй хүн таарчихсан. Тэгсэн нөгөө онгироо нь босож очоод аваад хаячихна биз дээ (Инээв).

-Тэгээд харин элдэв банга донгогүй өнгөрсөн юм уу?

-Үгүй үгүй. Тэд чинь юу гэж биднийг тоож зууралдах вэ дээ. Яахав, хэлсэн нь аз болоод манай Соёмбо хэвлэлийн газрын ерөнхий редактор байсан Доржпүрэв “Бид номын уралдаан зарласан. Чамд үнэхээр тийм тууж байгаа юм бол хэдэн өгүүллэг нэмээд ном болгоод өгчих” гэсэн. Ингэж анх тэр уралдаанд өгөөд, З.Дорж гуай, Д.Сүрэнжав гуай, Ж.Зана гуай бид дөрвийн ном хэвлэгдсэн. (“Буйлс дахин цэцэглэнэ” номыг хэлж байна.Сурв)

-Хуучин Оросын эсэргүү зохиолчдын номыг нууцаар хувилж, гар дамжуулан уншдаг гэдэг шиг Монголд бас тэгсэн тохиолдол нь “Соёо” болж таарсан?

-Багшийн дээдийн нэг залуу уулздаг байхгүй юу. “Чамд үнэхээр тийм тууж байгаа юм уу?” гээд л. “Байгаа ш дээ” гэсэн чинь “Би уншчихаад өгье” гэхээр нь өөрт байсан цохимол хоёр хувийнхаа нэгийг өгчихлөө. Мань эр удаалгүй буцаагаад өгсөн юм. Тэгсэн чинь дараахан нь зүс таньдаг залуу таараад “Яаая, чиний тэр тууж ёстой таалагдсан шүү” гэж авч байна. “Юун тууж?” гэсэн чинь “Манайхан Батдэлгэрээс гурав гурван хуудас, зарим нь таван хуудас аваад гараараа бичиж нийлүүлээд, дамжуулаад уншчихсан ш дээ” гэсэн. Анх тэгж л оюутнууд уншсан юм билээ. Би тэгэхэд өнөө хурал дээр хэлсэн юм, “Тэгээд байх юм бол би гараараа хувилаад тараачихна шүү!” гэж (Инээв). Гэхдээ манай өвгөдийн ухаан айхтар байхгүй юу. Нэг онгироо хүүхдийг орон шоронд оруулчихгүй, бас нэг Чойном болгочихгүй хадгалж байх юмсан л гэж бодно оо доо. Тэрийг наадах нь ойлгохгүй, тиймэрхүү хөгийн юм болж байлаа.

                           

   

Анхны тууж нь түүнд ийнхүү асгарсан их онгодын хүчээр бууж иржээ. Түүнээс цааш тэрээр мөн “Паанан” туужаа бичиж, тэр нь аанай л уран зохиолын хүрээнд шуугиан тарьсан бүтээл болсон. 

“...Манай өвөө лус савдаг гэж их ярьдаг хүн байсан. Багаасаа сонсож өссөн юм чинь надад нөлөөлсөн л байж таарна. ‘Амьтныг ер алж болохгүй. Ер нь лус, бурхан гэдэг чинь заавал зургаан гартай, Манал бурхан ч юм уу Говийн Лхагийн дүрээр ирэхгүй ээ. Бурхан чинь зүгээр нэг болжморын дүрээр явж байж болно. Чи тэрийг алчих юм бол нэг бурхныг сүйтгээд хаялаа гэсэн үг. Бурхан хэд байдгийг бол өвөө нь мэдэхгүй. Тэр тоо томшгүй ч байж мэднэ. Бүгдээрээ нэг утсаар холбогдчихсон юм шиг хэлхээтэй байж байгаад чи нэгийг нь сүйтгэчихээр нөгөөдүүл нь дуусчихдаг ч байж болно’ гэдэг байсан. Ер нь өвөөтэй холбоотой сонин дурсамжууд мэр сэр байдаг юм. Тиймэрхүү зүйлс чинь хэтэрхий бодит ертөнц дунд яваа мань мэтэд их сонин байдаг юм байна л даа. Тэгээд сэрэл болоод хадгалагдчихдаг. Ер нь монгол хүний хийсвэрлэн бодох чадварт нөлөөлдөг нөлөөлөл байгаа гэж би боддог...” гэж тэрээр хуучлах. Нээрэн ч, нэг л утсанд хэлхээтэй юм шиг тэр бурхдын ертөнцийг огтын санаандгүйгээр түйвээх нэгэн байхад бүтэн болгож, үгээр туурвигч нэгэн бас байдаг тийм л орчлон билээ дээ. 

-Дэлхийн уран зохиолд ч тухайн цаг үеэ дагаад сэдэв, өнгө аяс өөрчлөгддөг зүй тогтол байна л даа. Хоёр дайны дараа бол улс төр, дайны сэдвээр голдуу, өрнийн уран зохиолын дийлэнх нь Библи суурьтай, шашныхаа үзэл хандлагаар бичсэн байдаг ч гэдэг юм уу. Гэтэл сүүлийн үед цагаачдын уран зохиол хүч түрэх эсвэл бага үндэстнүүд өөрсдийнхөө асуудлыг гаргаж тавих хандлага давамгайлах жишээтэй. Харин манайхан бол гол төлөв түүхээ барьж авах янзтай, уг сурвалж руугаа эргэж хараад л... Тэр нь олон зууны эвдрэл хуваагдал, дарлал талхи, явж ирсэн социалист нийгэм, ардчилал, шинэ зуун дахь өрнийн соёлын нөлөө гээд энэ бүхний дараа ой санамжаа эргэж сэргээх шаардлага байдгийнх ч юм болов уу гэж анзаарагдаад байгаа. Энэ тухайд таны бодол юу вэ?

-Миний ойлголтоор шүү дээ, түүх бол 30 хувь нь үнэн, нүцгэн баримт, 70 хувь нь зохиол. Тэгэхээр түүхийг сайн зохиох хэрэгтэй байхгүй юу. Бид өөрсдийн түүхээ сүүлийн 450 жил тэгсхийгээд орхичихсон. Манай түүх бол нэг талд нь овоолоод хаячихсан түлээ шиг л юм. Нөгөө талд нь түүхээ үгүйлсэн ард түмэн нь хөлдүүгээрээ байж байгаа. Одоо тэгэхээр тэрийг (түүхээ) ийшээ (ард түмэн рүү) түлээд шидээд, түлээд шидээд байх хэрэгтэй. Ер нэг юмны түрүүнд явж байдаг сониуч улс байдаг шүү дээ. Түүхэн зохиол бичээд байгаа нь яг тэр сониуч улсууд байхгүй юу. Самар хатан гэж ямар хүн байсан юм бол гээд Сарантуяа сонирхож байх жишээтэй. Ингэж сониуч улсууд эхлүүлээд, хөнгөн хэлбэрийн сайхан зохиол бичээд гаргаад ирнэ. Тэдний дараа арай нухацтай боддог, асуудлыг яаж харах вэ, драмын талдаа юу нь байгаа юм гэдэг ч юм уу, дүрслэлийн талаас нь бид нар юуг анхаарч үзмээр юм гэж боддог хэсэг бүлэг улс нь бичнэ. Түүн дээр нь манай мэргэжлийн хүмүүсийн зохиол бүтээл орж ирж байж бүтэн болох байхгүй юу. Одоо бол үер шиг л садарч байна. Үүнд шүүмжлэлтэй хандах ч хүмүүс байна, шууд хүлээж авах ч хүмүүс байна. Би бол тэгтэл шүүмжлэлтэй ханддаггүй. Хүмүүсийн үгүйлж байгаа орон зай руу тодорхой хэмжээгээр орж л байх ёстой.

-Та жишээлбэл “Арван гуравдугаар зуун” гэдэг роман бичиж байгаа. Бид бол, энд нэг роман бичигдэж байгаа гээд хүлээлттэй л байгаа. Энэ зохиолыг яагаад бичих болсон бэ?

-Энэ бас Америкт байхад гэнэт л “ороод” ирсэн юм. 

-Тэнд байхдаа та нэг модны мөчир дээр хүн олж харсан, тэр нь Зэв өвөг байсан гээд ярьсныг тань  уншсан юм байна?

-Тийм, бид хэдүүлээ цэцэрлэгт шагай тоглоод байж байлаа. Ойрхон нэг том мод байсан юм. Тэгсэн надад тэр модны мөчир дээр нэг тийм, ооч сахалтай, сэлэм агссан жижигхэн хүн сууж байх шиг харагдсан байхгүй юу. Би наанаас нь дөтлөөд очсон чинь юу гэж байхав дээ, байхгүй л байсан л даа. Гэхдээ би өмнө нь бодож байсан юм, Зэв ноёны тухай зохиол байвал зүгээр юм даа гэж. Ийм ноёнтой хаан хүн бол ямар байх вэ. Чингис хааныг нэг их ярих гээд яахав. Зүгээр л тэр ноёныг нь яриад өгчихөөр хүмүүс Чингис хааныг аяндаа ойлгочих юм байна гэж бодсон. Тэгж анх зохиол дээрээ ажиллаж эхэлсэн юм. Найман бүлэг биччихээд байсан чинь зохиолч Б.Номинчимэд яриад, “Даяар Монгол” гэж сайт ажиллуулах гэж байна, уран зохиолын буланд өгөх юм байна уу гэхээр нь би нэг их юм ч бодсонгүй, эхний бүлгүүдээсээ өгчихсөн. Тэгээд сайт дээр цувралаар гараадахсан чинь хүмүүс хүлээгээд эхэлчихгүй юу. 

Зохиолоо ид л сайхан онгодтой бичиж байсан чинь амьдралд жаахан саад бэрхшээл гараад, бас нэлээд цалинтай ажил ч хийх болоод. Өнөөхдөө жаал түүртээд нөгөө зохиолоо завсарлачихгүй юу. Тэгж завсарлах нэлээд осолтой. Буцаж зохиол руугаа орох гэж нэлээд юм болсон. 

-Дунд нь салхи орчихоор эргэж өнөөх зохиол руугаа ороход хэцүү. Ялангуяа онгоддоо хөглөгдөж бичдэг зохиолчдод бүр амаргүй байх аа. Энэ зохиолд таныг хөтөлсөн онгод бол Зэв өвөг юм байна. Энэ тухай дэлгэрүүлж асуумаар байна л даа?

-Монгол хүн болгон бүгдээрээ нэг нэг амьтантай гэж би боддог юм аа. Тэр нь зарим нь толгой дээгүүр нь нисэж л явна. Зарим нь морьтой явж байхад нь нуруун дээр нь унтаж л байна. Зохиолд манайхан Алтан улсыг эзлээд баахан нөхдийг олзлоод ирж байгаа тухай гардаг. Өнөөх олзны улсаа айлуудад хуваагаад өгчихсөн. Түүхэндээ үнэхээр тийм юм болсон уу гэвэл үгүй. Гэхдээ болоогүй гэж хүн бол хэлж чадахгүй л байхгүй юу. Тэгээд нөгөөдүүл Монголд ирээд амьдарч байсан чинь хааны хатан байсан олзны хүүхэн гэнэт нэг муужгайтай болчихдог. Өнөөх чинь айж цочоод үхэнгээ алдана биз дээ. Зарцлагдаж байгаа монгол айлынхаа их хатанд намайг нэг муужгай дагаад, айлгаад байна гээд хэлж байгаа юм. Тэр үед монголчууд муур гэж мэддэг ч байсан юм уу, ер нь байгаа ч үгүй байх. Нөгөө хатан нь мануул эргээд байгаа юм болов уу гээд л, хүүхэнд бариулж өгсөн гэрийнхээ гадуур сэм аждаг байхгүй юу. Тэгэхээр мэдээж юм байхгүй. Хатан тэгээд ойлгочихдог, энэ манай талын хүн байна гээд... Болоогүй, бас хүрээгээ хариуцаж үлдсэн аравтын ноёнд энэ хүүхнийг ойртуулж, өөртөө дасгаж ав гээд л. Тэгсэн баруун замд арван таван түмэн цэрэг захирч, байлдаж явсан ноён бас олзлогдчихож. Тэр нөхөр мөн л нэг Монголын мянганы ноёныд очиж байгаа юм. Мянганы ноёны хүү гэж нэлээд саваагүй нөхөр, саваагүйтэж явж байгаад аравтын ноёндоо ташуурдуулаад адууны отогт очихоор нутаг заагддаг байхгүй юу. Тэгээд нөгөө нөхөрт олзны ноён дотно санагдаад явчхаж, бүр монгол хэл зааж өгөөд л, нөгөөхөд чинь. Гэтэл нөгөөх нь бас нэг гүрвэлтэй болчихдог байхгүй юу (Чангаар инээв).

-Бид энэ онгод гэдэг ойлголтыг яруу найрагчдад илүү хамаатуулаад байдаг л даа? 

-Харин тийм. Хүн болгонд байдаг тэр амьтан чинь л онгод нь. Одоо юу гэдэг юм, мужаан хийх л одонд төрчихсөн бол тэр хүнд мужааны онгод нь зааж өгөөд л хийлгэж байгаа. Адуу маллах одонд төрчихсөн л бол тэр хүнийг чинь нэг унага дагаад төрчихсөн байгаа. Тэгээд л тэр унага нь хөтлөөд л, өнөөх хүн адуучин болдог ч юм уу. Би боддог юм, биднийг харж явдаг ч гэх юм уу, бидэнтэй ханьсаж явдаг тийм нэг юм монгол хүнд заавал байдаг. 

-“Арван гуравдугаар зуун” бол хоймсон роман?

-Уг нь би энэ романыг хоёр дэвтэр биччихье гэж бодсон юм. Тэгсэн чинь цаашаа явах гээд байна л даа. Нэгэнт түүхэн үйл явдалд зангидаж байгаа юм чинь, цаашаа явж байгаа хоёр дэвтрийг нь үйл явдлын хувьд бүр нэлээн нааш нь татаад, эвдэрч баларсан үеийнхээ түүх болгох санаатай, ер нь бид яагаад хоорондоо таарахаа байчихсан юм гэдэг талаар бичье гэж бодож байна. Тийм их нэгдэл, нягтралтай байсан ард түмэн яагаад хоорондоо алалцаад, яагаад тэр нэг гүн гэдэг цолны төлөө харьд очоод эх орноо худалдчихаж байгаа юм гэдэг ч юм уу, тийм сэдэв рүү оруулаад ирж байгаа юм. Энэ зүгээр л ноёдын хэрэг биш байхгүй юу. Бүр нэгжээсээ эхэлж байна л даа. Монголчууд XIII зуунд бол хачин найрсаг хүмүүс байсан. Нэгнийхээ үгнээс гардаггүй, бие биеэ хүндэлдэг, хайрладаг, бусдынхаа төлөө юу ч хийхээс буцахгүй. Ийм байсан улс XV зуунд ороод ирсэн чинь бие биеэ үздэггүй, нэгнээсээ дайжиж нүүдэг, зугтаадаг ийм л арчаагүй, сонин улсууд болчихсон юм. Үүнээсээ л болоод харьд эзлэгдлээ шүү дээ. Эзлэгдсэн тэр түүхээр “Газрын цөмөрхий” гээд хоёр дэвтэр гаргачихъя гэж төлөвлөсөн. Тэгээд явж л байна л даа. Энэ намар энэ нөхрийг (“Арван гуравдугаар зуун” романаа хэлж байна.Сурв) уншигчдын гар дээр тавьчхаад, дараа жилээс “Газрын цөмөрхий”-гөө гаргачих санаатай байгаа юм. 

-Одоо бол уран зохиол яаж бичихийг хоолны жор шиг задлаад, нэг бүрчлэн шахуу зааж өгдөг болсон цаг. Харин таны зохиол бол тэгж нарийн төлөвлөж, зохион байгуулсан хөдөлмөрөөс өөр, их л ангид бичигддэг байж таарна?

-Өдөр бүрийн ажил болгоод бичээд байна гэдэг бол тэр хүн уран зохиолын талд хэвийн биш байна гэсэн үг л дээ, миний л ойлголтоор шүү дээ. Асар хүчтэй тэсрэлт, зогсолт, тэсрэлт... гэж явсан зохиол хүмүүст илүү хүрдэг. Аан, үргэлжлүүлээд бичээд л байдаг улсууд бас байна. Тэр бол уран бүтээл гэхээсээ илүү үйлдэл. Яг л гутал оёж байгаа хүнийх шиг, тэрлэг дээл эсгэж суугаа хүнийх шиг үйлдэл болчхож байгаа юм. Тийм үйлдлээр бүтээгдэж байгаа номууд байна л даа. Харин уншигчдад ялгаж салгаж, ойлгох чадвар хэрэгтэй. Нэг хуудсан дээрээ тэсрээд, нөгөө хуудсан дээрээ намсхийгээд явж байгаа номд уншигч өөрийн эрхгүй татагддаг. Ямар ч хүн татагдана. Тэр чинь ямар ч зовлонгүй яваад байна гэсэн үг. Аа харин, оньсого таалгах гээд байгаа юм шиг орооцолдуулаад л яваад байх, яахав, зохиолчийн хөдөлмөр мөн л дөө, гэхдээ тэр бол уран бүтээл биш, ажил байхгүй юу. Ажлаар бүтэж байгаа зохиол, онгодоор бүтэж байгаа зохиол хоёрыг ялгаж, зааглаж сурах хэрэгтэй юм шиг байгаа юм. Хоёр дахь нь мэдээж хүмүүст илүү хүрсэн байдаг шүү дээ.

Манай наяад оны утга зохиолын нэгдэлд Үйтүмэн гэж, утга зохиол шинжлэлийн цөөн мэргэжилтэн бэлтгэж байхад тэр мэргэжлээр суралцаж байсан залуу байлаа. Бид цуглаад шүлэг, өгүүллэг уншихаар мань эр бол гайхалтай мэдэрнэ. За нэг нь найман мөр шүлэг уншлаа гэхэд Үйтүмэн “Чи эхний хоёр мөрөө яг л онгодоор биччихсэн байна. Дараагийн хоёр мөр нь ер бууж өгөхгүй, огт өөр юм өгүүлээд байна шүү дээ. Яасан юм?” гээд асуудаг. Тэгэхээр цаадах нь “Үгүй ээ, би түр орхиод аяга хоол идчихээд бичсэн юм аа” гэх ухааны хариулах жишээтэй. Тийм нарийн мэдрэмжтэй уншигч ховор л доо. 

Тэгээд “бодох” л үлдэж байгаа юм л даа. Асар хүчтэй бодох л хэрэгтэй шиг байгаа юм. Тархиндаа бодох нь багасаад л, ингэх нь ихсээд (гараараа бичих мэт зангаж үзүүлэв.Сурв) ирэхээр л нэг ижил төрлийн зохиол бүтээл гараад байгаа байхгүй юу. Завсарлаад, тэр хоорондоо бодоод дараагийнхаа тэсрэлтээр явна аа гэдэг чинь өөр түвшинд очно оо гэсэн үг л дээ. 

Ярьж суухдаа бодлоо. Бид хүүрнэл зохиол дээр ямагт битүүхэн хүлээлттэй байдаг нь үнэн билээ. Туркийн Орхан Памук шиг ч юм уу, Израйлийн Амос Оз шиг ч юм уу, уугуул Америк зохиолч Шерман Алекси шиг... Монголчуудын оюун санааны агуу их төлөөлөл болох эдүгээ цагийн хүчирхэг хүүрнэлчдийг бид хүлээдэг шиг. Ялангуяа Д.Энхболд зохиолчийн хэлсэн шиг асар хүчтэй тэсрэлт тархин дотор нь, зүрхэн дотор нь явагдаж буй тийм зоримог бичээч л бидний энэ хүлээлтийг гүйцээх учиртай нь магад. Өнөөдөр үзэг, цаас нийлүүлж суугаа бүхэн ч үүний төлөө л санааширдаг биз ээ.

-Монголын хүүрнэл зохиолд наяад оныхон шиг нягт цул, жигд хүчтэй үе үгүй. Гэтэл хүүрнэлийн тэр хүчтэй уламжлал алдагдаж, ерээд оноос хойш дорвитой бичиж байгаа хүн тун цөөхөн байна. Ингэхэд, таны багынх шиг хүүхдэдээ үлгэр домог ярьж өгдөг тэр сайхан өвөө, эмээ нар цөөрчихсөнөөс бид домгийн сэтгэлгээ, совин билгээсээ төөрчхөв үү. Бидэнд байсан тэр аман уламжлал хожмын хүүрнэлчид төрөхөд нөлөөлдөг юм биш байгаа?

-Тийм ч юм байгаа. Бас нэг зүйл. Жараад оны үед бол мундаг яруу найрагчид гарч ирсэн байдаг юм. Бичдэг төрлөөрөө хоорондоо их дотно. Нэг нь их сайхан шүлэг биччихээр нөгөөх нь дотроо шар нь хөдөлдөг байхгүй юу. Маргааш ёстой үүнээс илүү шүлэг бичиж ирээд уншиж өгнө дөө гээд л. Түүн шиг наяад оны бид хэд чинь яруу найргаар биш үргэлжилсэн үгээр гараад ирэхгүй юу. Баяраа бид хэд их сургуулийн нэгдэлд явж эхлэх үе. (Зохиолч П.Баярсайханыг хэлж байна.Сурв.) Баяраа радиогийн том редактор болчихсон, би оюутан байсан. Тэгсэн чинь Жагаа (С.Жаргалсайханыг хэлэв.Сурв.) Польшоос оюутнууд татагдахад хүрээд ирсэн. Ингээд бид гурав уулзчихаад байж байсан чинь Ц.Түмэнбаяр гэж нэг шартай хүүхэн гараад ирэхгүй юу (Инээв).

Биднээс хэн нэг нь аятайхан өгүүллэг биччихээр нөгөөдөх нь заавал амдаад л, бүр хэлж байгаад бичдэг байсан. Тэр эрүүл, цагаан өрсөлдөөн маш их хэрэгтэй байдаг юм билээ. Жагаа бол хоёр гурван бүлэг биччихээд, тэрийгээ нэгэнд нь өгөөд “За чи энийг авч явж уншчихаад энэнээс илүү юм бичиж чадах нь уу, үгүй юу үзчихээд ир” гэнэ. Өнөөх нь ч “За” гээд л аваад явдаг байхгүй юу. Тиймэрхүү бие биеэ хурцалсан өрсөлдөөн байлаа.

-Их гоё, бүтээлч өрсөлдөөн байжээ?

-Тийм, бидний дунд тийм л өрсөлдөөн бодитой байсан юм.

-Эдүгээ таны зохиол бичихдээ баримталдаг гол зарчим?

-Би ерөөсөө юун дээр ч хүчилдэггүй юм л даа. Бичиж байгаа юм явж өгөхгүй бол зүгээр л орхичихдог. Тэгэх тусам махраад, хичээгээд, зүтгээд байдаг хүн байдаг. Тэрний үр дүнд юу бий болох вэ гэвэл хөлс л бий болно. Ухаан бий болохгүй, тэндээс ухаан гарахгүй. Би тийм зарчим барьдаг болохоороо хэдэн өдрөөр ч хамаагүй орхино. Тэгээд л гэнэтхэн нөгөөх чинь сэрхийгээд орж ирдэг байхгүй юу. Тэгэхээр энэ сэрэл мэдрэмжийн юмыг зөнгөөр нь явуулах хэрэгтэй. Хэрэв тэгж чадвал өнөө, Үйтүмэнгийн мэдэрдэг шигээр уншигчид, хэн ч тэр зохиолыг мэдэрч болох байхгүй юу. 

Ер нь онгодгүй зохиол гэдэг чинь уншигчдын голоод байгаа зохиол болчхоод байна шүү дээ. Тэндээс хөлс л үнэртээд байна уу гэхээс биш уран зохиолын нөгөө дэлгэр сайхан өрнөл, эсвэл яана аа гэмээр уналт амтагдахгүй. Тэгээд л уран зохиол гэдэг утга учраа алдчихаж байгаа хэрэг.

-Онгод асгараад ирэхэд хүлээж авдаг “суваг” нь нээлттэй. Буулгаад бичихэд гарын дор үзэг цаас бэлэн орчин нөхцөл хэрэгтэй байх. Та нэг ярьсан байсан шүү дээ, автобусанд явж байсан чинь өгүүллэг “буух” гээд сандаргасан гээд?

-Сэдэв ороод ирнэ л дээ. Барьж авч амжаагүй зарим юм чинь сорвигүй алга болчихдог. Дараа нь за байз юу билээ гээд бодоод нэмэргүй, барьцгүй алга болчих нь ч бий. Тэгэхээр ер нь байнга л утас, зүү бариад явж байдаг үйлчин шиг бэлэн байх хэрэгтэй шиг байгаа юм. Одоо бол амар шүү дээ, утсан дээрээ яриад, бичээд л хадгалчихна. Тэгж халгиад биччихсэн юманд дараа нь хийгээд байх засвар бараг гардаггүй. Зохиол бүтэх тухайд бол ер нь зохиолын эхлэл, төгсгөл харагдаж байвал ямар ч роман явна. Тууж, өгүүллэг ч ялгаа байхгүй.

-“Соёо”-г бичиж байхад гэр дээр амьтан гүйгээд, ямар нэг дуудлага мэдрэгдсэн шиг, “Арван гуравдугаар зуун”-ыг эхлүүлэхэд модон дээр бяцхан өвөг харагддаг шиг тийм онцгой зүйл ахиж танд тохиолдсон уу? 

-Би чинь одоо залуу хүн биш шүү дээ. Тэр үеийнх шиг тийм тодорхой дохио тэмдэг одоо бол байхгүй байлгүй дээ.

-Тийм совин, мэдрэмж нь бүдгэрч байна гэсэн үг үү?

-Би чинь цагийн хуваариа өөрчилчихсөн. Өмнө нь шөнө сууж бичдэг байсан юм. Одоо бол орой эрт унтаад, үүрээр дөрвөн цагт босоод л, тэгээд кофегоо тавьж аваад сууна. Залуу цагийнх шиг олон адуу дэргэж байгаа юм шиг ороод ирэхгүй ч гэлээ ямар ч байсан нэг хар усан хатираагаар хатираад байна. Наддаа тэр нь болоод байгаа байхгүй юу (Инээв).

Тэгээд л өнөө онгод гэдэг юмыг их шүтдэг хүн чинь түүнээ хүлээгээд л. Зарим үед үдэш орой орж ирдэг л юм. Хэрэв тэр нь “Газрын цөмөрхий”, “Арван гуравдугаар зуун”-ыг бичих хэмжээний онгод биш бол би “Төгөлдөр” гээд нэг роман, “Торгоны ар” гээд өөр төрлийн бас нэг роман, ийм хоёр юм нухаж суудаг даа. 

-Та нэгтээ зохиолч хүн бол ганцаардагч, гэхдээ тэр нь өрөвдөлтэй ганцаардал биш, харин тухайн нийгмээ өрөвдөж, ганцаарддаг гэсэн байсан?

-Зохиолч хүний ганцаардал нийгмээ дэнсэлж харах боломж олгодог байхгүй юу. Мөн чанар нь тийм. 

-С.Жаргалсайхан, П.Баярсайхан гээд үеийн зохиолчид байхгүй болчихоор оюун санааны хувьд бас ганцаардана биз? 

-Тэгнэ шүү дээ. Тэднээс оюун санааны тэжээл ирдэг байсан байхгүй юу. Баяраа маань юу бичиж вэ, Жагаа юу бичиж вэ гээд л их боддог байсан бол тэд маань байхгүй болчихоор тийм ганцаардал мэдрэгдэнэ. Тэдний зохиолууд дотор чинь нэг тийм сэрэхүй байдаг, ялангуяа тэр хоёрынх дотор бүр их бий. Тийм болохоор би номуудыг нь эргүүлээд харж суух дуртай. Номоороо л үргэлж цуг байх юм даа, зайлуул. 

-Зохиолч, бичгийн хүмүүс хэлнийхээ сүнсийг тээж явдаг. Яг оноогоод өгчхөөгүй ч гэлээ хэлээр дамжуулж бүтээж байгаа учраас эх хэлээ амьд сэргэг байлгах, илүү баяжуулах гэх мэт үүрэг хариуцлага аяндаа дагаж байдаг шиг. Даяаршил гэдэг ойлголттой холбоотойгоор эх хэлний асуудал ямагт яригдах болсон. Хэлээ л бид алдаж болохгүй, хэл бол биднийг оршин байлгах чухал үндэс гээд л. Гэтэл үүний хажуугаар технологийн хөгжлийг дагаад мессежний хэл, сошиалын хэл гэх зэргээр хэлний хэрэглээ ч зарим талаараа өөрчлөгдсөн. Энэ талаар та ажиглаж, анзаарч явдаг болов уу?

-Анзаардаг юм аа. Үг хэрэглээнээс нэг хэсэг шахагдаад гарчихдаг шиг байгаа юм. Гэхдээ тэр үгийг шахаж буй нэг хүчин зүйл байдаг. Жишээ нь фэйсбүүкийн хэл гэдэг ч юм уу. Ийм юм цаанаас нь ороод ирж байгаа болохоор тэрэнд шахагдсан үгнүүд хэрэглээнээс гараад байгаа байхгүй юу. Гэтэл тэр үгнүүд чинь бас ор тас хаягдчихдаг юм уу гэхээр үгүй юм байна. Я.Цэвэл гуайн толь зэргийг харж байхад бидэнд өдөр болгон хэрэглэгдээд байхгүй ч гэсэн зүгээр юм ярьж байхад гэнэт орж ирж, хэрэглэгдчихээд, үүргээ гүйцэтгэчхээд явчихдаг тийм үгс байна л даа. Яг л цэрэг шиг. Хэл бол баяжиж байх ёстой. Гаднаас орж ирж байгаа үгс дотор ч бас ч гэж аваад хэрэглэчихмээр үгс байна. Тэр нь өөрөө сонирхол дагуулж байгаа байхгүй юу. Дал, наяад онд ч “яамай штэ”, “ээс юм аа”  энэ тэр гээд, одоогийн зарим үг шиг тийм “моодны” хэл байсан шүү дээ. Тэр үгс чинь тухайн үедээ тодорхой хэмжээнд үүргээ гүйцэтгээд л өнгөрдөг. Монгол хэлэнд яг л унины углуурга, тоононы нүх хоёр таарч байгаа юм шиг тэгж таараад, идээшээд үлддэг үг ч байна. Бүр нэг бие махбод болоод гэсэн үг шүү дээ. Бас зүгээр ойр зуурын хэрэглээнд явж байгаад алга болдог нь ч байна. 

Уран зохиолын хувьд үгсийг амьдруулдаг хүчин зүйл нь зохиолчийн найруулга байна л даа. Ерөөсөө үндсийн үндэс нь тэр. Зохиолч найруулгаа хүчилж тогтоох биш, өөрөө аяндаа бий болж байвал сайн. Яахав, зарим нэг хүн оролдож байгаад өөрийн гэсэн хэл найруулгатай болдог л доо. Жинхэнэ авьяасаар бий болсон найруулга бол огт өөр. Тэр хүн өөрөө тэгж бий болгоё гэж хүчилсэнгүй, оролдсонгүй, цаанаас нь байгалиас нь өгөгдчихсөн байна шүү дээ. Тэгэхээр үүнийг бид их анхаарах хэрэгтэй. Энэ бас орчуулга дээр ч харагддаг. Зарим орчуулгын зохиолыг уншиж байхад яг л сайхан монгол зохиол уншиж байгаа юм шиг л яваад байдаг. Ш.Амар гуай, М.Цэдэндорж, “Дөлгөөн Дон”-ыг орчуулсан Н.Дашцэрэн гуай гэдэг ч юм уу төрөлхийн, цаанаасаа өгөгдөлтэй улсууд байна. “Дөлгөөн Дон”-ыг би оросоор уншиж үзээгүй л дээ. Гэхдээ их л монгол болгож буулгасан зохиол гэж ойлгодог. Манай тэр үеийн орчуулагчид бол яг л төрөлх монгол хэлээрээ буулгадаг, маш сайхан хэл найруулгатай. Харин одоогийн зарим залуусын орчуулга уншигдахгүй юм. Тэр учир нь нэг л зүйлд байдаг юм байна. Миний авчихсан, өссөн ахуй, энэ хүний ахуй хоёр хоорондын зөрчил байгаа биз. Энэнээс болж байна гэж бодсон. Гэхдээ үүнийг нэг их гүнзгий яриад л, осолтой боллоо барилаа гээд байх хэрэггүй. Тодорхой нэг хүрээнээс өөр нэг хүрээ рүү орж байна л гэсэн үг. Тэгээд эд нарыг чинь уншдаг бүхэл бүтэн нэг үе бий болно шүү дээ. Бид тэр цагийн аваргуудыг уншиж өссөн шиг одоо үед бичиж байгаа, орчуулж байгаа улсуудыг дагаад тэднийг уншиж өсөх үе байгаа.

Мө.Батбаяр: Хэлний тухай ярихад, би саяхан хэд хэдэн уяачидтай уулзаж үзлээ. Тэдний хэл нь их “маягтай” юм. Г.Батчулуун манлай, Дундговийн Луусын Д.Эрдэнэчулуун гуай нарын хэл гэдэг чинь яасан ч сайхан юм. Их гоё ярих юм. Уяачдын тэр хэл аман дамжлагаар уламжилдаг. Зүгээр нэг яваад л адуу авсан тухайгаа ярьж байгаа энэ тэр нь хачин сайхан... 

Д.Энхболд: Янзын шүү дээ. Одоо миний бичээд байгаа арван гуравдугаар зууны хэлийг хадгалаад байгаа улс чинь эд нар байхгүй юу. Юугаар дамжсан гэхээр адуугаар дамжчихсан. Ерөөсөө бид нарын ахуй чинь саяхны 60-аад оныг хүртэл тийм л байлаа шүү дээ. Сүүлийн жаран жилд л ингээд өөрчлөгдчихлөө. Би жишээ нь 70-аад оны сурагч хүүхэд байлаа гэхэд чинь яг л тэр амьдралаар амьдарсан. Биднийг тэмээ малаа ярихдаа хэрэглэдэг байсан тэр үгс, тэр яриа хөөрөө чинь тээр хэдэн зуун жилийн өмнөөс амаар дамжаад ирсэн. Одоо яасан гэхээр, ялангуяа сүүлийн гучин жилд хотжилт хүчтэй явагдлаа шүү дээ. Хотжилт хүчтэй явагдахаар бас нэг ийм өөр соёл бий болж байна. Энэ маань хүн амынхаа хэдэн хувь байх юм. Цаана байгаа малчид маань хэр зэрэг мал хуйдаа хайртай дуртай, малаа маллах сонирхолтой байх юм гэдгээс эх хэлний маань цаашдын хувь заяа ч хамаарна. Тэд маань бүгд хотод ороод л амьдрал өөр болдог юм байна гээд нүүгээд ирвэл асуудал өөр болно. Тэгэхээр нутаг орондоо амьдраад, говийн салхинд харлаад явж байгаа малчдаа хайрлах ёстой юм л даа. 

Бидний яриа ийнхүү эх хэлний тухай өрнөж явсаар, цаашлаад өөр нэг сэдэв рүү шилжирлээ. 

-Та түрүүн зохиолч хүнд ганцаардал нь нийгмээ дэнсэлж харах боломж өгдөг гэлээ. Үнэхээр ч зохиолч, сэтгэгчид бол нийгмээ оношилж, дэнсэлж явдаг хүмүүс. Өнөөгийн нийгмээ та хэрхэн дэнсэлж суудаг бол?

-Ер нь ардчилсан нийгэм гэдэг олон хүний санаа оноон дээр тогтож явдаг болохоор тухайлсан онош олддоггүй. Нэг оношоор засаж сайжруулна гэсэн юм байдаггүй. Тухайн цаг үе бүрд янз бүрийн онолчид гарч ирээд сайжруулах гэж үздэг. Тэр нь хэсэг сайн яваад, тэгээд дахиад л хор холбогдол нь илэрч гарч ирнэ ээ дээ. Тэгэхээр дараачийнх нь хүн гарч ирээд сайжруулах юм уу, иймэрхүү маягаар явдаг юм байна л даа, нийгэм гэдэг. Гарч ирсэн нь чадлаараа оношлоод, тариа тарина. Тэр нь тодорхой хугацаанд үйлчлээд дуусна. Дараа нь ахиад л “Одоо яах вэ?” гэдэг асуудал гарна. Ингээд л яваад байх юм байна лээ. Харин хөгжлийн энэ явцынхаа дунд нийгэм айхтар төлөвшиж байдаг. Тийм учраас нийгмийн төлөвшлийг их ярьдаг. Жишээ нь Америкт бол бүгдээрээ л дотроо муу санаатай, бүгдээрээ л нэгнээ хожчих юмсан, би энэнээс хэдэн төгрөг салгачих юмсан гэж бодсон улс байдаг. Тэгсэн мөрлөө бүгд бие бие рүүгээ инээмсэглэдэг, найрсаг хардаг. Би чамаас хэдэн төгрөг илүү салгамаар байна гэдэг санаагаа цаад хүн нь уурлахааргүй илэрхийлж чаддаг. Салгуулж байгаа хүн нь ч дуртайяа инээд алдаад өгдөг. Тэгж төлөвшүүлж чадаж байгаа байхгүй юу. Манай нийгэм ч тэр лүү явж л байгаа. Тийм болохоор учиргүй нэг ухаантай улс төрч гарч ирээд цэгцлээд, засаад явна гэвэл өрөөсгөл. Одоогийн нөхцөлд бол хэт ухаантай хүн харин ч нөгөө тийш нь залчхаж магадгүй. Тэгвэл илүү аюултай болно. 

-Ардчилсан нийгэм байгуулаад гучин жил болчихсон, тийм атлаа сүүлийн хэдэн жил нэг намын дарангуйлал гаарлаа гэж хүмүүс бухимдаж байна. Их сонин зөрчил харагдаад байгаа?

-Энэ их сонин. Гучин жил гэдэг урт хугацаа юм шиг бодогдовч мөн чанар дээрээ бид чинь гурван зуун жил явж байгаагийн дэргэд энэ хугацаа бол ердөө аравны нэг нь гэсэн үг. Тэгэхээр харьцангуй залуу байгаа биз. Хоёрдугаарт, бид маш их хүчтэй дарангуйллын дор байж байгаад гарч ирсэн болохоор бидний сэтгэхүйгээс гараагүй үлдсэн юм их байна. Харин одоогийн залуусын ярьж хөөрч байгаа нь, үзэл хандлага, төлөвшил нь их зөв, зүйтэй болж байна л даа. Хамгийн гол нь ямар ч үед муу юм нь ч, сайн юм нь ч уяатай явдаг. Энэ хоёр нийлж байж хүнийг бүрдүүлдэг болохоор хэдий сайн юм байсан ч хажууд нь зүүгдээд, хорлоод, гутаагаад байж байдаг муу юм байсаар л байна. 

-Яг л өнөөх эх хэлнийхээ манаач гэдэг шиг, нийгмийнхээ болохгүй бүтэхгүй байгааг урьтаж харах ч юм уу, буглааг нь илчилж гаргах гэдэг далд нэгэн үүрэг ямар ч цаг үеийн уран бүтээлчдэд байдаг шиг. Тэр үүргээ өнөөгийн зохиолчид хэр их биелүүлж  байгаа бол?

-Яг өнөөдрийн нөхцөлд нийгмийг задлаад, нийгмийн асуудлаа олж хараад бичиж байгаа зохиолч тэр бүр харагдахгүй л байна. Бид нар болохоор хэтэрхий нэг тийш туйлшруулаад хаячихсан байхгүй юу. Энд миний ч ажил орсон байх, бусад нөхдийн ажил ч орсон байх. Тэр хүнд дарамтаас салах гэж нийгэм рүү маш хүчтэй, хар довтолгоо хийсэн байхгүй юу. Наян долоо, найман оноос эхэлсэн тэр довтолгоо ерээд оны дунд үе хүртэл  нийгмийг тэр чигт нь харлуулаад хаячихсан. Буцаагаад гэгээ оруулах чинь хараар будахаас огт өөр юм байна л даа. Яаж гэгээ оруулахаа мэдэхгүй. Мэдэхгүйгээсээ болоод нэг л их гял цал юм хийхээр нөгөө хар юман дотроос сугарах гэж байгаа улсуудын чинь дургүйг нь хүргэдэг юм байгаа биз дээ. 

-Ингэхэд та уран зохиолын шагналыг юу гэж боддог вэ. Зохиолч хүнд ер нь сайн зохиолоос нь илүү шагнал байдаг юм уу?

-Зохиолоо бичиж чадаж байна гэдэг л хамгийн том шагнал. Огт ээдээд исээд алга болчихгүй, үүнийгээ хийгээд сууж байна гэдэг жаргал, нэг ёсны шагнал. Утга зохиолын хамгийн том шагнал нь манайдаа бол Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагнал гэж боддог. Тэмдгийг нь зүүчхээд явж байхад бүр нэг сайхан, бахархалтай байдаг юм. 

-Ер нь та зохиолчийн хувьд их даруухан, амбиц багатай хүн шиг санагддаг. Нэг талаараа тийм байснаараа ч сайн зохиолууд бичиж чадсан шиг. Ойрын үед бол таны хамгийн том зорилго мэдээж “Арван гуравдугаар зуун” романаа бичиж дуусгах байх? 

-Юу гэмээр юм дээ, би зохиолчийн амьдралаар дөчин жил явжээ. Тэгэхдээ ёстой л нэг амбиц муутай явж ирсэн шиг байгаа юм (Инээв). Чимээгүйхэн юмаа хийгээд явах нь миний гол зорилго. Тэр зорилгоо ч биелүүлсэн. Нэг авах юм нь хүнд муу хэлүүлсэнгүй. Ахмад үеийн шүүмжлэгч нарт ч, үе тэнгийнхэндээ ч, өөрөөсөө доош үеийн дүү нартаа ч тэр шүү дээ. Энэ надад мөн л том шагнал. Анхнаасаа өөртөө зорилго тавьсных. Энэ амьдралын дундуур, ерээд оны дунд, сүүл үеэр амьдрал ахуй бид нарыг айхтар хавчлаа шүү дээ. Тэр үед хэдэн ном хэвлүүлээд зараад байя даа гэж бодсон бол тийм бололцоо надад байж л байсан. Би тэгээгүй. Зүгээр л амьдралынхаа мөрийг өөрийнхөөрөө хөөгөөд явсан. Уран зохиол бол миний хувьд хамгийн нандин, эрхэм зүйл минь учраас би уран зохиолдоо үнэнч үлдэхээр шийдсэн.

---

Тэрээр хүүрнэл зохиолд драмын төрлөөс бусдаар бичсэн. Энэ тухайгаа “Би драм бичих гэж бодоо ч үгүй биш бодсон юм. Гэхдээ би драмын нэг онцлогийг ойлгоогүй юм. Дүрийг бол яах вэ, гаргачхаж болж байгаа юм, харин дүрүүдийн зөрчил жижигхэн орон  зайд өрнөдөг болохоор түүний учир начрыг олох амаргүй юм билээ. Ийм хэмжээнд (гараа алдлан уудам орон зайг дүрслэв.Сурв) үйл явдлаа тавиад сурчихсан хүн чинь тэр жижигхэн орон зайд багтдаггүй юм билээ. Тиймээс муу жүжиг бичсэнээс бичээгүй нь дээр гэж бодоод орхисон” хэмээсэн.

---

...Хүмүүсийг харж байхад тухайн хүн бүр яг л нэгэн агуулга байдаг. Басхүү, өөрийн жинхэнэ агуулгаа эрт олж, таньж чадсан хүн л хувь заяаныхаа эзэн болдог ч биз. Бидний зочин, зохиолч Доржзовдын Энхболд бол чухам л тэнүүн говь шигээ уудам орон зайн энгээр сэтгэж, хүүрнэн бичих хувь зохиолыг онож, түүгээрээ амьдарчээ. Тийнхүү ямар ч цаг үед төрөлх агуулгаараа оршиж, өөрийнх нь хэлснээр гагц монгол хүнд л заяах онгод, зөн, совин билгээ сонордон байж, алс тийш, арван зууны тэртээг хараачилсаар яваа эрхэмсэг монгол зохиолч билээ.