Угтаа би Украин орныг өөр бусад зүйлээрээ уншигчдын сонирхлыг татаж байгаасай гэж чин зүрхнээсээ хүсдэг ч Оросын түрэмгийллээс үүдэн газар бүрд украин зохиолчид болоод тэдний зохиол бүтээлүүд анхаарлын төвд байх болсонтой маргах аргагүй. Зэвсэгт мөргөлдөөний эхэн үед буюу 2017 онд саарал бүсийн тухай бичиж хэвлүүлсэн “Саарал зөгийнүүд” роман маань энэ дайны одоогийн нөхцөл байдлыг ойлгоход ихээхэн нэмэр болсон болов уу. Утга зохиолын уулзалт, арга хэмжээнүүдийн үеэр надад ирдэг асуултуудаас харахад 2017-2022 оны хооронд бичсэн 1919 оны Киевийн тухай өгүүлдэг түүхэн хоёр романыг маань ч уншигчид ийм өнцгөөс харж байна. Энэ цувралынхаа гуравдугаар ботийг би дуусгаж амжаагүй байгаа л даа. Романдаа төвлөрч суух боломж хараахан алга. Учир нь би Украины одоогийн нөхцөл байдлыг цаг алдалгүй бичиж тайлбарлахын тулд болж буй бүхэнд бүхий л оюун санаагаа эзлүүлчхээд байна. Украины соёлын салбарын төлөөлөгчид болоод сэхээтнүүд галын шугам дээр тулалдахгүй ч авьяас чадвараараа дуу хоолойгоо хүргэж, ард олныг удирдан чиглүүлэх учиртай гэж би боддог.

Давын өмнө Украины гуч гаруй зохиолч, яруу найрагч, хэвлэн нийтлэгч, орчуулагч энэ дайны үеэр бөмбөгдөлтөд өртөж, тулалдаанд амь үрэгдэж, цаазлуулсан гэдгийг сануулж хэлэх нь зүйтэй. Тухайлбал хүүхдийн зохиолч Володимир Вакуленко дайны хөлд амь үрэгдлээ. Мөн гуч гаруй зохиолч дайны талбарт тулалдаж байна. Ийм шалтгаанаас болоод олон олон зохиолч дайны тухай бичиж чадахгүй байна шүү дээ. Нөгөөтээгүүр 2023 онд Киев хотод арав гаруй номын дэлгүүр шинээр үүд хаалгаа нээсэн. Хүмүүс маш их уншиж байна. Гэхдээ дайны өмнө уншиж байснаасаа тэс өмнөө зохиол бүтээлүүд сонирхох болсон. Гол төлөв баримтат бүтээл, Украины түүхийн номууд унших хандлагатай байна. Түүнчлэн 1920-1930 оны хооронд бичиж туурвиж асан нэр нөлөөтэй зохиолчдыг уншиж буй нь түүх сонирхож байгаатай холбоотой. Тэдгээр зохиолч 1937-1938 онд Сталины дэглэмийн үед хороогдож, 1991 он хүртэл зохиол бүтээл нь уншихыг хориглосон номын жагсаалтад орсноор мартагдаад байсан юм. Харин одоо эргээд уншиж эхэллээ. Түүнчлэн залуу зохиолчдын дайны тухай зохиолуудыг ч уншиж байна. Маркиян Камыш, Артем Чапей зэрэг цэргийн алба хааж буй зохиолчид ч бий. Тэр бүү хэл дайны сэдэвтэй хүүхдийн номууд уншигчдын анхаарлыг ихээхэн татаж байна.

Дайны эхэн үеэс Украины зохиолчид гадагшаа зохиолчдын хөтөлбөрт явах боломжтой болсон. Энэ төрлийн тэтгэлэгт хөтөлбөрүүдийг “Pen Ukraine” төрийн бус байгууллагаас зохион байгуулдаг. Сүүлийн үед гадаад явах боломжгүй эсхүл явах хүсэлгүй зохиолчдод зориулан санхүүгийн дэмжлэгтэй цахим хөтөлбөрүүд тогтмол явуулдаг болоод байгаа. Залуу зохиолчид, эхлэн бичигчдэд зориулсан хэдэн зуун тэтгэлэгт хөтөлбөрийг Украины болон гаднын байгууллагууд ивээн тэтгэж, “Pen Ukraine” хэрэгжүүлдэг. Баруун бүс буюу аюулд өртөөд буй бүс нутгийн зохиолчдыг оршин суух хөтөлбөрт урьдаг. Донецкийн орос хэлт зохиолч Володимир Рафеенко эхнэрийнхээ хамтаар зохиолч, яруу найрагч Андрей Бондарын хөдөөх гэрт 2014 оноос хойш найман жил амьдарсан түүх ч бий.

 

Дайны өмнө уншигчдыг “боловсруулах” тухай төдийлөн бодож байсангүй. Аливаа зүйлийн тухай өөрөө сайтар ухаж ойлгохын тулд л бичдэг гэж боддог. “The Bickford Fuse”, “The Geography of a Single Gunshot” зэрэг эхэн үеийн зохиолууд маань Зөвлөлтийн үеийн тухай шүү дээ. Эдгээр романыг тухайн цаг үед амьдарч үзээгүй хүмүүс ойлгоход бэрх байж мэдэх ч Зөвлөлт засгийн үед аж төрж асан хүмүүст, ялангуяа өөртөө зориулж, хаанаас хаа хүрч яваагаа ойлгох гэсэндээ бичсэн шиг санагддаг.

Өнөө цагийн украин залуус эгээ л гаднын уншигчдын нэгэн адил улс орондоо юу болоод байгааг ойлгож түвдэхгүй байх шиг. Гэхдээ л яг одоо Украины ард түмэн үүх түүхээ маш ихээр сонирхон уншиж байна. Цэргүүд хүртэл ийм төрлийн ном бүтээл эрж сурдаг болсон.

1918-1974 он хүртэлх Зөвлөлтийн сэтгэлгээний хувьслыг өгүүлэх гурамсан роман юм л даа. Зөвлөлтийн түүхийг үлгэр домогтой сүлж долоон жил бичээд, хоёр жил засварлаж байж хэвлүүлсэн. Герман, итали хэлнээ орчуулагдсан энэ зохиол маань нэгэн цагт англи хэлээр хэвлэгдэнэ гэж найдаж байна. Бараан хошигнол, шидээр дүүрэн. Жишээлбэл, диваажинд яахаараа Зөвлөлтөөс хүн ирдэггүй билээ гэж гайхсан сахиусан тэнгэр диваажингаасаа оргоно. Диваажинд тэнцэх Зөвлөлтийн иргэнийг хайж олоод, насан эцэслэхээр нь диваажингийн хаалга өөд замчлах гэж байгаа юм.

Би олон жилийн турш нэг газраас нөгөө рүү нүүсээр өдийг хүрсэн болохоор бичиж туурвих тусгай газар, орчин нөхцөл хэрэггүй гэж боддог юм. Арав ч юм уу, арван таван жилийн өмнө бол онгоцонд сайн бичдэг гэж боддог байснаа санаж байна. Гэвч одоо тийм байхаа больжээ. Нас маань ч явж, онгоцоор нисэх нь хүрээлэн буй орчинд ямар нөлөө үзүүлж буй тухай ч бодох болж. Энэ хоёрт ихээхэн болгоомжтой хандахыг хичээх болсон. Азаар би ямар ч үед, хаана ч бичиж чаддаг, энэ тал дээр их уян хатан хүн л дээ. Дайны эхэн үед дөрвөн сарын турш дотоодын дүрвэгч байсан. Киевт буцаж ирэхээсээ өмнө Францад цагаачаар орогнож явлаа. Үзэж туулсан амьдралынхаа туршлагаар цагаач, дотоодын дүрвэгчид ямар амьдрал туулдгийг сайн мэднэ. Миний зохиол бүтээлд нөлөөлсөн цор ганц хүчин зүйл бол дайны үед дайны үеийн амьдралын тухай бичиж буй минь юм. Чухамдаа сүүлийн хоёр жилд би дадсан сурснаасаа огт өөрөөр, зуун хувь реалист хэв маягаар бичсэн. Өмнө нь би хэзээ ч реализмтай ингэтлээ их зууралдаж байсангүй.

Украины иргэн бүр Оросын түрэмгийллийн шууд хохирогч болж, эсхүл армийг санхүүжүүлж хандив өгөөгүй шүү дээ гэж яривал зохиолын энэ эшлэлтэй яг ч холбож боломгүй болчихно. Гэвч дайны уршгаар хүмүүсийн амьдрал ахуй төлөвлөж байснаас нь өөр зүгт явж, хувь заяа нь орвонгоороо эргэж, хууль бусаар гаднын улсууд руу оргон зугтаж, цагаачийн амьдрал сонгож төлөөсөө төлж байна шүү дээ. Дайны үеийн нөхцөл байдлыг овжиноор ашиглах гэсэн урвагчид, тэдний хамсаатнууд, гэмт этгээдүүд бий. 1919 оны ороо бусгаа, ард олныг хагалан бутаргасан, хүн нэг бүрийн амь дээсэн дөрөөн дээр дэнжгэнэж асан үеийнхээс өнөөгийн нөхцөл байдал өөр л дөө.

 

Би хүмүүсийг янз бүрийн нөхцөл байдалд хэрхэн хандаж, ямар хариу үйлдэл үзүүлэх бол гэж сониучирхдаг юм. Гэмт хэрэг бол “хүмүүсийг ажиглах” хамгийн тохиромжтой нөхцөл төдийгүй үзэж туулсан амьдралд минь ихээхэн орон зай эзэлдэг сэдэв л дээ. Зөвлөлт засгийн үед бүхэл бүтэн үндэстний эсрэг үйлдсэн гэмт хэрэг, Зөвлөлт холбоот улс задран унасны дараа засгийн эрх, эд баялгийг авсан хүмүүсийн гэмт хэргийн тухай ярьж буй юм.

Амьтад бол амьд байгалийн нэг хэсэг. Зан төлөвийг нь урьдаас таамаглаж болдог учир адилтгал, зүйрлэл болгоход дөхөм байдаг. Амьтад түрэмгий байлаа ч гэмгүй. Хүний дүрийг тодруулан бичихэд их тус болно. Хүн ба амьтдын харилцаагаар дамжуулан, тэднийг хооронд нь харьцуулан бичсэнээр хүний мөн чанарыг ойлгоход илүү дөхөм болдог. “Death and the Penguin” романы Миша оцон шувуу бол гол дүр Викторын алтер эго юм. Оцон шувууд бол олуул нэг дор амьдардаг хамтач амьтад. Тэд бүх үйлээ хамт хийдэг. Харин Виктор бол Зөвлөлтийн хамтач нийгэмд амьдарч дассаны дараа холбоот улс задарснаас хойш бие даан амьдрахад суралцаж буй залуу хүн. Тийм ч учраас ганцаар бие даан амьдрах нь тэдний хэн алинд сорилт болж буй юм. Миша оцон шувуу байгалийн амьтны хувьд ганцаардмал амьдралдаа дасах амаргүй байх бол Виктор хамтач амьдралаас салж, бие даасан хүн болох гэж ихээхэн хичээл зүтгэл гаргаж буй тухай өгүүлсэн.

Энэ ном маань Украинд хэдийнээ хэвлэгдэн гарсан. Эхэндээ би гаднын уншигчид илүүтэй сонирхон унших болов уу гэж бодсон нь эндүүрэл байсан. Киевийн уншигчид энэ зохиолыг халуун дотноор хүлээн авч, дайн, дайны үеийн амьдралын нүднээ ил харагдахгүй олон зүйлийн тухай мэдэж авсан хэмээн санал сэтгэгдлээ ирүүлсээр байгаа.

Та өмнөх ярилцлагадаа дурдсанчлан ирээдүйд юу болохыг тааж мэдэх аргагүй ч ойрын ирээдүйд ямар бүтээл дээр ажиллахаар төлөвлөж байна? Украинд дайн үргэлжилсээр буйг хэрхэн хүмүүст сануулсаар байх вэ? Цаашид юу уншихыг зөвлөх вэ?

Украинд өрнөж буй бүхний тухай нийтлэлүүдээ үргэлжлүүлэн бичнэ. Украин орны түүх болоод улс орныхоо тухай бичиж буй украин зохиолчид, олон улсын зохиолчдыг уншаасай гэж хүсэж байна. “Gates of Europe” номын зохиолч Серхи Плохи, “East-West Street” номын зохиолч Филипп Сэндс, Тимоти Снайдер, Энн Апплбаум болон Украины түүхийн талаар бичдэг бусад олон зохиолчийг уншаарай. Энэ дайн 300 гаруй жилийн түүхтэй гэдгийг сануулъя. Тиймээс гүн гүнзгий ухаж ойлгохын тулд ихийг унших хэрэгтэй. Мөн “Самсон” цуврал бүтээлийнхээ гуравдугаар ботийг үргэлжлүүлэн бичнэ. Киев хотоос холгүйхэн тосгоныхоо байшинд ажлын ширээнийхээ ард сууж өнгөрүүлэх урт өдрүүдийг тэсэн ядан хүлээж байна даа.