Исмайл Кадарэ: Албанийн хүн амын тал нь Косовагийн нутаг дэвсгэрт, Югослав улстай хаяа залган аж төрдөг. Дэлхий дээр арван сая гаруй хүн Албани хэлээр ярьдаг төдийгүй Европ тивийн үндсэн хэлний нэг шүү дээ. Би үндэсний бахархал болгож ийн хэлсэнгүй. Баримт ярьж байгаа юм шүү. Европ тивд латин, герман, славян, балтийн (Латви, Эстонид ярьдаг) гэх мэт зургаа, долоон үндсэн хэл бий. Албани хэл энэ тивд тун чухал байр суурь эзэлдэг тул Албани орныг нэг жижигхэн улс гэж хэлж болохгүй биз. Унгар, Финланд хэлнүүд индо-европ хэлний ай савд багтдаггүй. Албани хэл нь эртний Илиричүүдын хэлний залгамж халаа болсон цор ганц хэл юм. Эрт цагт өмнөд Европ Грек, Ром, Илиричүүдийн нутаг байлаа. Тийм ч учраас манай хэл эрт цагийн хэл шинжлэлийг судалдаг эрдэмтдийн сонирхлыг үргэлж татсаар иржээ. Албан хэлийг 1695 онд нухацтай судалсан анхны хүн бол Германы гүн ухаантан Готфрид Лейбниц юм.

Кадарэ: Яг тийм. Эрт үед Албани нэгдмэл улс байсангүй. Грек зэрэг Балканийн бусад орнуудын адил Османийн эзэнт гүрний харьяанд байлаа. Гэсэн ч Германы эрдэмтэнд манай хэл сонирхолтой санагдаж л дээ. Түүний дараа Германы олон эрдэмтэд Албани хэлийг нухацтай, нарийн судалсан. Жишээ нь судлаач Франц Бопп байна.

Кадарэ: Манай уран зохиолын сурвалжууд аман зохиолоос эхтэй. 16-р зуунд албани хэл дээр гарсан анхны ном библи байлаа. Тухайн үед манай улс Католик шашинтай байсан. Түүний дараа олон зохиолчид төрөн гарсан. 19-р зуунд Албанийн уран зохиолыг үндэслэсэн хүн бол Наим Фрашери юм. Данте, Гётетой дүйцэхээр агуу зохиолч байгаагүй ч маргах юмгүй манай орны уран зохиолыг үндэслэжээ. Албанийн үндэсний оюун санааг сэхээрүүлж, сэрээх туульс, уянгын найраг бичиж үлдээсэн. Түүний дараа Гергь Фишта хэмээх зохиолч төрөн гарсан. Энэ хоёр зохиолчийг Албанийн уран зохиолын ноён оргилууд гэж хэлж болно. Дунд сургуульд тэдний тухай заадаг. Түүнээс хойш олон зохиолчид, яруу найрагчид төрөн гарсан ч ард түмний оюун санаа, ой дуртгалд тэдэнтэй эн зэрэгцэх байр суурь эзэлсэн нь ховор.

Кадарэ: Захиргаадалтын үеийн үг хэллэг хоол хүнсний тал дээр жишээ нь, кебаб, кафе, базаар гэх мэт үгсийг эс тооцвол нөлөө үзүүлээгүй гэж хэлж болно. Нэг нь нөгөөгийнхөө сэлбэгийг авч хэрэглэж болохооргүй огт өөр хоёр машин тул хэлний бүтцэд огт нөлөөлөөгүй хэрэг. Турк хэлийг Туркээс өөр газар оронд төдийлөн хэрэглэдэггүй, мэддэггүй байсан. 19-20-р зууны үед зохиолчид нь орчин цагийн Турк хэлийг бий болгосон юм шүү дээ. Түүнээс өмнөх засаг захиргааны, хөшүүн хэл Османы эзэнт гүрний харьяанд байсан аль ч улсад нөлөөлж чадаагүй юм.

Кадарэ: Зохиолч хүнийхээ хувьд хэлэхэд Албани хэл бол баялаг, уян хатан, хувирах чадвартай ер бусын хэл. “Спиритус” хэмээх сүүлийн романдаа бичсэнчлэн Албани хэл сонгодог, эртний Грек хэлтэй адил баймж үгстэй эрт үеийн сэтгэхүйтэй холбогддог хэл. Жишээлбэл, Албани хэлэнд эртний Грек хэлэнд байдагтай ижил таатай хийгээд таагүй аль аль утгыг илэрхийлэх үйл үгс бий. Үүгээрээ Грекийн эмгэнэлт зохиолуудтай зохиол бүтээл нь хамгийн ойр дөт Шекспирийн зохиолуудыг орчуулахад их дөхөм байдаг юм. Грекийн эмгэнэлт зохиолууд ердөө зуу наслаад хар залуугаараа амиа егүүтгэсэн гэж Ницще хэлсэн нь үнэн л дээ. Гэвч ерөнхий дүр зургаараа Шекспирийн зохиолуудаар дамжин өнөөг хүртэл оршсоор байна. Нөгөөтээгүүр туульсын зохиолын эрин үе дууссан гэж бодож байна. Романы хувьд тун чиг залуухан, одоо л эрин үе нь эхэлж байгаа юм.

Кадарэ: Хүмүүс дандаа л ийм дэмий юм ярьж байдаг юм. Ерөнхийд нь авч үзвэл үргэлжилсэн үгийн зохиол туульсын яруу найраг, эмгэнэлт зохиолыг орлож байгаагийн хувьд бидний урд хоёр мянган жил хүлээж байна.

Кадарэ: Тэгэлгүй дээ. Би эмгэнэл, элэглэл хоёрыг хоршуулан бичих гэж оролдож байсан. Хүн төрөлхтний бүтээсэн утга зохиолын түүхэн дэх ийм бүтээлийн тод жишээ нь агуу “Дон Кихот” шүү дээ.

Кадарэ: Үгүй дээ, миний хувьд тийм олон төрөл жанр гэж байхгүй. Зохиол бүтээлийн дэг жаяг тун чиг өвөрмөц. Хэзээ ч хувьсан өөрчлөгддөггүй, хаана ч хэнд ч яг адил үйлчилнэ. Хүмүүний амьдралын гурван цагийн түүх эсхүл гурван зуун дамнасан түүх хүүрнэлээ ч ив ижилхэн. Чинхүү үнэнийг жам ёсоор хүүрнэн бүтээгч зохиолч бүр өөрийн арга барилыг бий болгодог. Тиймээс бүхий л хэлбэр, төрөл зүйл гээч нь буй байгаагаараа л жинхэнэ байж чадна. Уран зохиолын түүхэнд аман зохиолоос бичгийн зохиол руу шилжсэн нэг л шийдэмгий өөрчлөлт гарсан гэж би боддог. Урт удаан хугацааны турш гагцхүү аман зохиол оршин байснаа Вавилончууд, Грекүүд бичиж эхэлсэн. Ингээд бүх зүйл өөрчлөгджээ. Өмнө нь яруу найрагч шүлгээ уншиж, эсхүл дуулахдаа тухайн нөхцөл байдалд тааруулаад өөрийнхөөрөө, чөлөөтэй өөрчилж болдог байлаа. Тиймдээ ч шүлэг бүтээлүүд нь нэг үеэс нөгөөд ам дамжин өөрчлөгдөн хувьссан цаг зуурын шинж чанартай байлаа. Харин бичиж эхэлснээр зохиол тогтмол шинж чанартай болсон. Зохиол нь уншигдах болсноор зохиолч олон зүйлийг олж авахын сацуу эрх чөлөөгөө ч гээх болсон юм. Энэ бол утга зохиолын түүхэнд гарсан том өөрчлөлт. Бүлэг, цогцолбор, цэг, таслал гэх мэт жижиг сажиг өөрчлөлтүүд төдий л их ач холбогдолгүй шүү дээ. Орчин үеийн уран зохиол кино урлаг, телевиз, хүн хоорондын харилцаанаас хамаараад нэлээд хурдтай, хөгжил хөдөлгөөнтэй болсон гэж ярих нь бий. Гэвч би үүний эсрэг байр суурьтай байдаг юм. Эртний Грекийн зохиолуудыг өнөөгийн уран зохиолтой харьцуулаад үзвэл сонгодог зохиолуудад илүү өргөн уудам газар нутгийг дүрсэлж, илүү том зотон дээр зурж, хязгаар хярхаггүй хэмжээст бичиж туурвидаг байсныг олж харах вий. Дүрүүд нь тэнгэр газрын савслагад, хоромхон зуурт мөнх бурхнаас мөнх бус хүмүүний биед хувилж чадна.

 

Кадарэ: Кафка ч Жойс ч тэр сонгодог байсан. Гэхдээ “Finnegans Wake” зохиол нь хэт модернист байсан тул Жойс бүтэлгүйтсэн шүү дээ. Хэтэрхий хол явчихсан болохоор номыг нь хэн ч үнэлээгүй. Жойсийн үнэнч шүтэн бишрэгч Набоков хүртэл түүний эл бүтээлийг үнэ цэнгүйд тооцсон. Хүний мөн чанараас зарим талыг нь огтлоод хаячхаж болдоггүй. Аливааг хил хязгаарыг зөрчих нь зайлшгүй үр дагаварт хүргэнэ. Тиймээс хүлээн зөвшөөрөгдөж чаддаггүй шинэ бүтээл, шинэлэг зүйл гэж байдаг юм. Эр, эм хоёр хүн учраад нэгэндээ сэтгэл алдардаг. Энэ хайр сэтгэлд маш олон тал, ямраар ч өрнөж болох олон хувилбар бий хэдий ч жишээ нь эмэгтэйг огт өөр бие хаа, царай төрхтэйгөөр төсөөлөх аргагүй биз дээ. Бодит байдлаас хэт алсарвал дууслаа л гэсэн үг.

Кадарэ: Тэгэлгүй дээ, бид гагцхүү хүн төрөлхтний өнгөрсөн үүх түүхээс аргамжаатай. Матрын эсхүл анаашны сэтгэл зүйг судалж мэдээд байх хэрэг юун. Улирч одсон бүхэн бидэнд заримдаа дараа болдог байж мэднэ. Гэвч өөрчилж чадах зүйл үгүй. Уран зохиолын шинэчлэл, төрөл жанруудын тухай бүх яриа дэмий хоосон. Эхлээд жинхэнэ уран зохиол, дараа нь тэр жанруудаа ярина.

Сур: Та нэгэнтээ негатив туурвилын тухай ярьж байсан шүү дээ.

Кадарэ: Тэр нь зохиолчийн бичээгүй зохиолуудыг хэлж байгаа юм. Юу бичих ёсгүй вэ гэдгээ мэдэхийн тулд танд тун ч их авьяас хэрэгтэй. Зохиолчийн оюун санаанд бичсэнээс нь ч их бичээгүй зохиолууд эргэлдэж байдаг. Сонголтоо хийх хэрэгтэй. Ямар сонголт хийх нь их чухал. Нөгөөтээгүүр шинэ барилга барихын тулд балгасыг нурааж газраа чөлөөлдөг шиг бичихэд саад болдог дотроо тээж яваа цогцсуудаас чөлөөлөгдөж, тэднийг булшлах учиртай юм.

Кадарэ: Олон үйл явдлыг нүдээр үзэж, биеэр туулсны хувьд балчир ахуй цаг минь ихэд сонирхолтой өнгөрчээ. Таван настайд минь дайн эхэлсэн. Би Гирокастра хэмээх үзэсгэлэнт хотод төрж өссөн. Манай хотоор Италичууд, Грекүүд гээд л гаднын армынхан ар араасаа хөвөрсөөр дамжин өнгөрнө. Герман, Англи ээлжилж бөмбөгдөнө. Хүүхдэд бол их сонин байсан. Манайх олон өрөөтэй, том оо байшинд амьдардаг байлаа. Хоосон өрөөнүүддээ орж тоглодог байсан нь хүүхэд насны минь нандин дурсамж. Манай аавын талынхан эгэл бор хүмүүс байлаа. Аав маань шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газрын шууданч байсан юм. Харин ээж маань чинээлэг гэр бүлээс гаралтай. Бүр хачирхалтай нь ээжийн талынхан коммунист, харин аавын талынхан консерватив, пуританчууд байсан юм. Бид гэртээ эгэл даруухан аж төрөх боловч ээжийнхээ өсөж төрсөн гэрт очихоор би гэдэг хүн чинээлэг айлын хүү болж хувирна. Аав коммунист дэглэмийн эсрэг байсан бол ээжийн гэрийнхэн дэмждэг байлаа. Тэглээ гээд хэрэлдэж маргалдаж байсангүй. Хоёр биеэ егөөдөж элэглэнэ. Хүүхэд байхдаа би чинээлэг айлын хүүхдүүдтэй ч тэр ядуу тарчигтай нь ч тэр нөхөрлөж явсан. Бага насандаа үзэж туулсан ээдрээ, зөрчил дундаас бие даасан хүн болж төлөвшсөн юм даа.

Кадарэ: Намайг Горький руу дэглэмийг сурталчлах албан ёсны зохиолч болгохоор явуулсан юм. Социалист реализмын суртал сургаалыг ягштал дагах зохиолчдыг бэлтгэн гаргах учиртай сургууль байлаа. Хүний бүтээлч байдал, сурч мэдсэн бүхнийг үгүй хийхийн тулд гурван жил зарцуулдаг тийм л газар. Аз болоход би аль хэдийн дархлаа суучихсан байсан. Арван нэгтэйдээ Грекийн сонгодгууд, Макбэт жүжгийг уншаад аянгад цохиулах шиг болсноосоо хойш баргийн юмыг үл ажрах болсон. Хельсингёр эсвэл Тройн цайзын тухай унших нь улиг болсон, явцуухан соц-реалист зохиолууд уншихаас хавь илүү бодитой санагддаг байсныг нуух юун. Намайг тийн ятган үнэмшүүлэх гэснийг нь жигшсэнээрээ би өөрийгөө аварсан. Ямар ч тохиолдолд заасных нь эсрэгээр хийх юм шүү гэж өөртөө үргэлж хэлдэг байлаа. Константин Паустовский, Чуковский, Евтушенко гэх мэт цөөн хэдэн зохиолчдыг эс тооцвол бүгд намын боолууд байсан. Тэнд сурч байх хугацаандаа би “Суртал ухуулгагүй хот” гэдэг роман бичсэн юм. Нутагтаа буцаж ирээд хүнд үзүүлэхээс жигтэйхэн зовж байлаа. Нэг сэтгүүлд “Кафед өнгөрүүлсэн өдөр” нэртэй богино өгүүллэг маань нийтлэгдсэн даруйд л хориглочхов. Тэр номыг хэвлэх тухай ярих ч хэрэггүй болсон. Номыг минь хэвлэх санал оруулсан Коммунист залуучуудын эвлэлийн тэргүүнийг либерализмыг сурталчилсан хэмээн буруутгаж арван таван жил хорих ялаар шийтгэсэн. Аз болоход тэр зохиол хэсэг бусгаараа надад бий. Тиймгүй бол тэр үед намайг бичсэн гэж өнөө хэн ч итгэхгүй. Марксизмын онолд тохируулж бичвэрийг гуйвуулж, нэр алдар горилох гэсэн утга зохиол дахь хоёр зальт этгээдийн тухай роман юм л даа. Социалист соёлын гол асуудал болсон худал хуурмаг байдлын тухай хөндөж бичсэн ном. Франц хэл дээр хэвлэгдэх зургаан боть түүвэртээ нэг ч үгийг нь өөрчлөхгүй хэвлэнэ.

                                                           

Кадарэ: Үүнд идеалист тал бий л дээ. Коммунизм онолын хувьд зарим талаараа сайн байж болох ч амьдрал дээр хэрэгжүүлэхэд аймшигтай. Удаж түдэлгүй энэ байгууламж тэр чигтээ дарангуйлал, заналхийллээр дүүрэн болохыг ухаарсан.

Кадарэ: Сурч байхдаа Гоголь, Пушкин, Достоевский нарын зарим зохиолуудыг уншсан.

Кадарэ: Албанид ч гэсэн энэ зохиолчдыг унших хориотой байсан. Гадагшаа явах бүрдээ шинэ номууд олж авдаг болсон. Кафка, Оруэлл хоёрыг уншиж байсан. Кафка илүү нөлөө үзүүлсэн болов уу. 1984 зохиолд дуртай ч “Амьтны ферм” зохиол тийм ч их таалагдаагүй. Тоталитар дэглэмтэй орнуудын амьдрал чухамдаа уран зохиолд өгүүлдгээс ч долоон дор байдаг юм.

Кадарэ: Зохиол хэвлэгдсэний дараа ихээхэн шүүмжлүүлсэн шүү. Намайг гутранги үзэлтэйн дээр Италийн генералыг үзэн ядаж буйгаа илэрхийлээгүй, космополитан гэх мэтээр буруутгасан.

Кадарэ: Энэ бол нэгэн тунгалаг өглөө хотын гадна Тройн морь гэнэт гарч ирсэн түүх юм л даа. Морины дотор Үлисс шиг эртний баатрууд байх агаад хотыг нурж сүйдэх өдрийг л хүлээнэ. Гэхдээ би жаахан хачин юм бичсэн. Хот оршин тогтносоор. Харин морь тэндээ үүрд үлдэнэ. Ард олон үргэлжийн айдас түгшүүр дунд амьдарна. Одоо чухам хэрхэх вэ гэж өөрсдөөсөө асууна. Тэр бүхэн гурван мянган жилийн туршид үргэлжилнэ. Морь тэндээ үүрд байх юм. Чухам юу хийж чадах сан билээ. Өвөр зуураа хуйвалдаан, аюул заналын тухай, амьдрал нэг л биш байгаа тухай шивнэлдэнэ. Тоталитар дэглэм гэдэг гаднаас ирж буй аюул заналхийллээс айх эрүүл бус сэтгэлгээнд суурилдаг төдийгүй хавчлага дарангуйллыг зөвтгөх дайсан зайлшгүй хэрэгтэй байдаг юм.

Кадарэ: Миний номуудыг хэвлээд дараа нь хориглодог. Гэвч нэгэнт номоо хэвлүүлж зохиолч хэмээн танигдсан л бол суут ухаантан ч бай, зальт этгээд ч бай “Зохиолчдын эвлэл”-ийн гишүүн болж сар бүр цалин авдаг. Гэхдээ тэр цалин нь ном бүтээлээ зараад олох байсан мөнгөний маань мянганы нэгтэй л дүйх юм даа.

Кадарэ: Зүүн Европын бусад орнуудын адил Албанид тодорхой тооны ном бүтээлийг цөөн хэдэн чухал хэл рүү хөрвүүлэх үүрэгтэй байгууллага байсан. Тэд номыг маань франц хэлэнд хөрвүүлж, сэтгүүлч Пьер Параф санамсаргүй олж уншаад өөрт нь ихэд таалагдсан тул Францын хэвлэн нийтлэгчид санал болгосон юм.

Кадарэ: Тийм ээ, гэхдээ намайг ер нь осолтой зохиолч гэж үзээд бүр ч их ажиглах болсон.

Кадарэ: Грекийн эмгэнэлт явдал болон тоталитар дэглэмтэй улс орнуудад болж буй бүхнээс гэмт хэрэг, эрх мэдлийн төлөөх тэмцэл гэх зэрэг ижил төстэй талууд харагддаг юм. Бүгд үхэх хүртэл гэмт хэргээс гэмт хэрэг гарсаар байдаг. Хожагийн үед хэрдхийм хэрэг олон гарсан. 1981 онд ерөнхий сайд Мехмет Шеху Хожагийн даалгавраар алагдсаныг “амиа егүүтгэсэн” болгоод өнгөрсөн. Олон улсад нэртэй зохиолч байлаа гээд торны цаана суучихгүй ч ирт мэснээс хамгаалж дөнгөхгүй шүү дээ. Намайг алаад амиа хорлосон эсхүл автын ослоор өөд боллоо гээд л хэлчихнэ.

                                                                                       

Кадарэ: 1967-1970 оны хооронд би дарангуйлагчийн шууд хараанд байсан. Хожа өөрийгөө зохиолч, яруу найрагч гэж боддог байсан тул зохиолчидтой “нөхөрлөх”-ийг хүсдэг байсан нь сэхээтнүүдийн хувьд хэчнээн золгүй хувь тавилан байсан гэж бодно. Улсдаа нэртэй зохиолчийн хувьд надтай ч ойр дотно байх гэж хичээдэг байв. Тухайн үед надад гурван сонголт байсан юм. Итгэл үнэмшилдээ үнэнч байж үхэх, таг дуугүй байж бас л нэг талаар үхэх, эсвэл алба гувчуур өгөх. Би гурав дахь шийдлийг сонгож “Урт өвөл” романаа бичсэн. Албани орон Хятадын холбоотон улс болсон ч хожмоо хоёр улсын хооронд зөрчилдөөн үүсэж холбоогоо тасалсан. “Дон Кихот”-ын нэгэн адил Хожаг дэмжсэнээрээ хамгийн сүүлийн холбоотон улсаасаа холбоогоо таслах үйл явцыг түргэсгэж чадна гэж итгэсэн юм. Өөрөөр хэлбэл уран зохиолын хүчээр боломжгүйг хийж, дарангуйлагчийг унагах зорилготой байсан юм.

Кадарэ: Байлгүй яах вэ. Гэхдээ манайх шиг жижиг улсад харьцангуй цөөн байсан. Хожа цөмийн дайн дэгдвэл бэлэн байх гэж олон мянган хоргодох байр бариулж байсан ч тэр нь ердөө л ард олныг айдас хүйдэст автуулах төлөвлөгөөнийх нь нэг хэсэг байснаас хэтрэхгүй.

Кадарэ: Ямар ч учир шалтгаангүй гээд хэлчихэд болно. Гишүүдийн нэрсийн жагсаалтыг Хожа өөрөө гаргаад татгалзвал бодийг нь хөтөлчихнө. Хэн ч гишүүн болохоос татгалзаж байгаагүй. Тэгээд ч тэнд хийгээд байх ажил ч байсангүй. Жилд нэг удаа ямар ч хэлэлцүүлэг, маргаангүй хуралдаж Хожа өөрийнхөөрөө бүх шийдвэрийг гаргадаг байсан. Гишүүдийг ажилчид, эрдэмтэн судлаачид, зохиолчдын дундаас сонгоод л парламентад хүн амыг төлөөлж буй дүр үзүүлдэг байсан хэрэг.

Кадарэ: Төрөл садан, найз нөхөд, танилуудыг маань хүртэл хэлмэгдүүлэхгүй гэх газаргүй хэцүү цаг үе байсан учир би эх орондоо буцсан юм. Би уг нь 1983 онд Франц явахдаа тэндээ үлдэх санаатай байлаа л даа. Даанч тийм боломж байгаагүй. Эх орон, эх хэл, хайрладаг бүхнээсээ тэр чигтээ холбоо тасрахаас эмээсэн хэрэг. Франц найз нөхөд маань ч намайг эх орондоо буц гэсэн юм.

Кадарэ: Үгүй дээ, зохиолч хүн хаа ч байсан бусдаас тусгаарлагдмал, ямар нэг байдлаар цөллөгт байдаг юм.

---

Кадарэ: Би 1990 онд Албанид ардчилал, дарангуйлал хоёр ид үзэлцэж байх үед нутгаасаа гарсан. Ингэх нь ардчиллын үйл хэрэгт тустай болуужин хэмээн санасан юм. Хэрэв улс орон маань дарангуйллыг сонговол би буцаж очихгүй гэдгээ хэлсэн. Миний энэ үйлдэл ардчиллын төлөөх тэмцлийг хурцатгасан гэж боддог. “Мөрөөдлийн ордон” романаа хэвлүүлэх ажлаар Францад очихдоо мэдэгдэл хийж, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл мэдэгдлийг маань цацсан нь манай орны ардчилалд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн юм.

Кадарэ: Би нэг хором ч бодолгүй шууд л татгалзсан. Зохиолч хэвээр, эрх чөлөөтэй амьдрахыг л хүссэн.

Кадарэ: Хүн ер нь хэтэрхий гэнэн байж болдоггүй юм аа. Улс орон бүрд нөхцөл байдал тэс өмнөө байлаа шүү дээ. Хожагийн дэглэм доорх Албани орныг Чехтэй харьцуулна гэдэг утгагүй хэрэг. Манайд Дубчек, Прагын хавар, түүнийг дагасан олон үйл явдал болоогүй. Хавел хэрэв Албанид байсан бол үг дуугүй буудуулах байсан. Тийм ч учраас Сталины үед Орост тэрс үзэлтнүүд байгаагүй юм. Хэн ч юу ч хийж чадаагүй. Албанид Румыны нэгэн адил сталинизм эцсээ хүртэл үргэлжилсэн. Харин Хавел шоронд хоригдож байхдаа ч бичгийн машинтай, дэлхийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй холбогддог, бүгд түүний тухай ярьдаг байсан. Манай улс орны байдлыг Чехтэй харьцуулж байгаа бол Сталиний хэлмэгдүүлэлтийн тухай огтхон ч төсөөлөл, ойлголтгүй байна гэсэн үг.

Кадарэ: Яг ч тийм биш. Аливаа дэглэм олон улсад нэр нүүрээ барахгүй байх учиртай. Хэрэв та алдартай зохиолч бол дэглэм танд бүр ч болгоомжтой хандана. Хожа алуурчин биш яруу найрагч, Сорбонийн их сургуулийн төгсөгч гэгдэхийг хүсдэг байсан юм. Ийм дарангуйллын доор зохиолч хүний хийж чадах цор ганц зүйл бол жинхэнэ утга зохиол бичихийг хичээх явдал юм. Ингэж чадвал тэр хүн мөнхийн үүргээ биелүүллээ гэсэн үг. Зохиолч хүн өөр ямарваа нэг үүрэг даалгавар хүлээнэ гэдэг ичгүүр, гэмт хэрэг. Албаничуудын дотор би гэдэг зохиолч байснаараа ард олноо дэлхий ертөнцтэй холбож байсан юм. Би соёлын салбарт нөлөөгөө тогтоож, Албанийн соёлыг зохиол бүтээлээрээ хамгаалж байсан ч нөгөөтээгүүр үнэ цэнгүй коммунист бүтээлүүд гаргаж байснаа хүлээн зөвшөөрнө. Нэг ном маань хэвлэгдээд арван таван минутын дотор дууссан удаа бий. Юу юугүй устгаж, хориглохоос нь өмнө амжиж авч буй нь тэр. Зарим ном маань хэвлэгдээд дэлгүүрүүдэд тарааж дуусахаас өмнө хориглочихно. Гэхдээ олж авсан хүмүүс нь гараас гарт дамжуулсаар олон мянган хүнд хүрдэг байлаа.

Кадарэ: Үгүй ээ. Албанид зохиолыг хэвлэхийн өмнөх шүүлтүүр байдаггүй юм. Тэр их айдас хүйдэс дунд хүн өөрөө өөрийгөө шүүх нь хангалттай байлаа. Дээр хэлсэнчлэн өөрийгөө сэхээтэн гэж үздэг Хожагийн өвөрмөц талуудын нэг нь энэ байсан. Тухайн зохиолыг хэвлэх эсэхийг хэвлэлийн газрынхан л шийднэ. “Мөрөөдлийн ордон” зохиолынхоо гар бичмэлийг хэвлэлийн газарт өгөхдөө тун ч осолтой юм хийж байгаагаа би мэдэж байсан. Тэд ч уншаад хэвлэж чадахгүй нь гэдгээ хэлсэн. “Би өөрөө бүх хариуцлагыг үүрнэ. Намайг нэр хүндтэй зохиолч болохоор татгалзаж чадаагүй тэгээд ч намайг дарамталсан гэж албаныханд хэлээрэй” гэж хэвлэн нийтлэгчдээ захилаа. Ийм нөхцөлд бол тэднийг биш зохиолчийг шийтгэнэ. Хожим нь хэвлэн нийтлэгч маань нэр сүрээс нь болоод гар бичмэлийг нь хэвлэхгүй байж зүрхлээгүй гэж эрх баригчдад хэлсэн байна лээ.

Кадарэ: Албанид бол намайг дэглэмийн эсрэг зохиолч гэдгийг бүгд мэднэ. Түүнчлэн дэглэм намайг шууд буруушааж чадахгүй байсан нь хүмүүст зориг итгэл төрүүлсэн. Утга зохиолын үүрэг бол ёс суртахууны бамбарыг бөхөөлгүй авч явах юм. 1988 онд намайг Францын Институтийн хүндэт гишүүн болгосон нь нэр төрийн хэрэг байсан юм. Тэр үед Францын нэг сэтгүүлч надаас радиогийн ярилцлага авахдаа, “Хүссэн бүхнээ бичиж чаддаг уу?” гэж илэн далангүй асуусан. Би хариуд нь “Үгүй ээ, манай орны эрх чөлөө танайхаас өөр” гэж хэлсэн. Өөр юу хэлж чадах сан билээ дээ. Би дэглэмийн эсрэг шууд, ил тод ярьж чадахгүй шүү дээ. Гинжлэгдсэн ард түмэндээ зориг өгч бусад орны эрх чөлөөт ард түмнийхтэй өөрсдийнхөө соёлыг харьцуулж харах үүд хаалгыг жаахан ч атугай нээхийг зорьсон.

Кадарэ: Жинхэнэ уран зохиолыг зөнгөөрөө шуудхан таньдаг юм. Зохиол бичихдээ би дарангуйлал өөд чинжаал шидэж, ард олноо зоригжуулж байгаагаа мэдэрдэг.

Кадарэ: Парист ажиллахад орчин нөхцөл илүү таатай байдаг. Тиранад бол хэтийдсэн их улс төрийн асуудлууд, энд тэндээс ирэх хүсэлт гуйлт ч тасрахгүй. Энд ч өмнөх үг, тэнд ч нэг нийтлэл бичээд өгөөч гэнэ. Хүн ер нь бүх зүйлд бэлэн зэлэн хариулттай явж чадахгүй шүү дээ. Би өдөрт ердөө хоёр цаг бичээд л зогсдог. Илүү бичнэ гэж үгүй. Тархи минь ядарчихдаг юм. Гудамжны үзүүр дэх нэг кафед төвлөрч суугаад бичнэ. Үлдсэн цагаа ном уншиж, найз нөхөдтэйгөө уулзаж, амьдарч өнгөрүүлдэг дээ.

Кадарэ: Бичнэ гэдэг жаргал зовлон хоёрын тэг дунд нь байдаг ажил. Бичдэг хүн өөр нэг амьдралтай байдаг гэж хэлж болох юм. Би ер нь ядах юмгүй биччихдэг. Гэхдээ сайн бичээгүй бол яана гэж зовнидог. Үргэлж онож хошигнох хэрэгтэй. Хэт жаргалтай байх эсвэл зовоод байх аль аль нь л уран зохиолд хортой. Жаргалтай үедээ сэтгэл хөнгөрч, зовж шаналсан үедээ алс хэтийг харж чадахаа болино. Эхлээд амьдарч, амьдралыг амталж, мэдэрснийхээ дараа тэр бүхнээ бичих хэрэгтэй.

Кадарэ: Гар бичмэлийг эхнэр маань дуртай яа шивж өгдөг юм.

Кадарэ: Тийм ч их биш ээ, жижиг сажиг засвар хийдэг ч ор үндсээр нь өөрчилдөггүй.

Кадарэ: Хэлний тал дээр би их чамбай, шаардлага өндөртэй хүн. Яруу найраг бичсэнээр хэл улам сайжирч байдаг тул би дандаа л шүлэг бичиж суудаг. Хэл шинжлэлд хоёр том баялаг бий. Эхнийх нь үнэт чулуу мэт адилтгал, зүйрлэл, шинэ арга замууд хоёр дахь нь бичвэр бүхэлдээ. Энэ хоёр төгс зохицсон байх нь дээдийн аз жаргал. Сайхан бичсэн төдийгүй, агуулга сайтай байх учиртай. Миний хувьд ухамсартайгаар хүчин чармайлт гаргаж бичдэггүй.

Кадарэ: Тиранад утасны яриа чагнаж байж мэдэх тул хүмүүс тэр бүр утас шүүрч аваад байхгүй. Дээр хэлсэнчлэн өдөрт хоёрхон цаг бичдэг над шиг хүнд төвлөрч, өөрийгөө тусгаарлах тийм ч ярвигтай санагддаггүй юм.

Кадарэ: Тэгж яарах хэрэг байна уу даа...