Яруу найрагч Мө.Батбаярын "Мөнгөн будда авсан өдөр" номын шүлгүүд жигд сайн болжээ. Шүлгүүдийг уншихад зохиогчид өөрт нь төлөвшиж тогтсон болов уу гэмээр, мөрөөр мөрд, бадгаас бадагт шилжүүлэн утга агуулгыг гүнзгийрдэг, дүр дүрслэлээ лавшруулдаг арга зүй ажиглагдав. Эхний мөрд өгүүлснээ удаах мөрдөө өргөжүүлэн дараах мөрд нь тайлж нээснээр зохиомжилдог гэсэн үг.
Ихэнх шүлгүүдэд доор өгүүлэх туурвил зүйн гурван онцлог шинж байна.
Нэгдүгээрт: Эхлээд юмс үзэгдлийн буй байдлыг дүрслэн харуулна. Дараа нь түүнийхээ дотоод гүн рүү ярган орж бясалгаад, улмаар цааш лавшруулан нээж эцэслэсэн,
Хоёрдугаарт: шүлэг найргийн тодосгон яруусгах арга хэрэглүүр болсон адилтгал зүйрлэлийг ончийг нь олж зөв дүйцүүлсэн,
Гуравдугаарт: сул үгсээр уянгалуулан тоочих, уншуургүй хоосон чамирхах гэмээс тойрч энгийн хэл, эвлэг ойлгомжтой байна. Бас Монгол ахуй, дорно аяс, уран сэтгэмжээс гадна зарим шүлэгт Хятад, Японы яруу найргийн уламжлалаас суралцсан шиг санагдана.
Дурьдсан онцлог гурван арга барил ихэнх шүлэгт нь байдгаас "Намаржаандаа очихуй" хэмээх шүлгийг эшлэж, эхлээд бүтнээр нь уншвал:
***
Намаржаандаа очихуй
Өвсөнд зассан үүрэнд гурван өндөг цайрна
Гурван цоохор өндгөө саатуулаад
Эх бололтой шувуу эгц дээр нь жиргэнэ
Даль жирвэлзүүлэн агаарт тогтох тэр шувуу
Тэнгэрээс зүүсэн эсгий үнэг шиг харагдана.
Үнэгийг тэнгэрт тогтоосон үл үзэгдэх утсыг тастах гэсэн мэт
Хорон санаат эмгэн саран үүлэнд нуугдаж гэтнэ.
Нурж дарагдсан хуучин худаг хонхойно
Наана нь чулуун онгоц ус царайчилсан морь шиг тонгойно
Тэр онгоцонд гурван чулуу цайрна
Түүнийг би ус дүүргэсэн онгоцны ёроолоос
Амаараа үмхэн шүүрч тоглодог байсан юм.
Хагссан онгоцны ёроол дахь гурван цагаан чулуу
Хар багадаа энд орхиод явсан миний бага нас байна.
Өвөөгийн гэрийн буурь эдгээд, өвс ногоо ургажээ
Өвөг эмгээ үгүйлдэг сэтгэл ингэж эдгэсэн бил үү?
Эзгүй буурь, уяаны шон дээр өвөөлж суугаад донгодно
Эл хуль хашааг тойрон алхахуй дээврийнх нь хулс цуурдана.
Энэ хулснаас сум хийж, өвөөлжинд гэтэн харвадаг байсан минь
Тэр хулсны хоосон ор, намайг хүлээсэн эх нутгийн минь зай юу?
Газрын чийг шимж шаваг навчилжээ
Гараараа ялаа сэвж намаржаандаа алхахуй амгалан
Толгод бөгтөрч шаргал зам улбаатна
Түүгээр алхвал гэх еэнүүр бодол төрнө
Толгод бөгтөрсөн улбаа тэр зам бол
Тун чиг холдоо дурсагдах дотор сэтгэлийн үзэмж байна.
Тугал наашлуулж намаржаандаа ганцаар алхахуй
Ганц шаргал зөгий өмнүүр хэрж дүнгэнэнэ
Энэ зөгий бол нутгаа санах бүрийд дотроос хатгаж
Энэлэнт сэтгэл төрүүлдэг тэр л зовуурь мөн байна.
Энэ шүлэг бусад шүлгээ нийтэд нь төлөөлөхгүй ч ерөнхийдөө бичигдсэн арга барилын нь хувьд төсөөлөл өгөх болов уу гэж санана.
"Өвсөнд зассан үүрэнд гурван өндөг цайрна"
Юмс үзэгдлийн буй байдлыг /өндөгний тоо хэмжээ өнгө зүс/ эхлээд үзүүлж байна. Энэ мөр хойшид үргэлжлэх утга агуулга, дүр дүрслэлийн эхлэх цэг гэж болно.
"Гурван цоохор өндгөө саатуулаад
Эх бололтой шувуу эгц дээр нь жиргэнэ"
Энэ хоёр мөрд туурвил зүй дэх нэгэн урлах хэрэглүүр хүншүүлэх аргыг хэрэглэж байна. Хүншүүлэх гэдгийг хүн хоорондын харилцаанд авчирч тавьсаныг хэлж байгааг ойлгоно биз ээ. Тодруулж хэлвэл өндөг ч, шувуу ч хүнтэй л адил, хүний оюуны харилцаа холбоонд амьдарч байгаа гэсэн үг. Тиймээс л энэ дүрслэл эх үрийн нарийн нандин холбоог хөндөж байна. Энд "саатуулаад" гэдэг үг л хүншүүлэх аргыг гүйцэтгэж чадлаа. Үгийг тухайн нөхцөлд онож хэрэглэвээс ганцаддаггүйн жишээ.
"Даль жирвэлзүүлэн агаарт тогтох тэр шувуу
Тэнгэрээс зүүсэн эсгий үнэг шиг харагдана."
Одоо дүрслэлийн агууламж улам лавширч зан заншилт Монгол сэтгэлгээ рүү эргэлээ. Бас л туурвил зүйн уран аргуудын нэг зүйрлэлээр эргүүлж байна. Агаарт тогтох шувуу тэнгэрээс зүүсэн эсгий үнэг шиг харагдах ижил төстэй шинж байдлаасаа гадна Монгол хүний дотор өвлөгдөн суусан зан заншил, зөн сэрэхүйд дулдуйдан шүлгийг сүнслэг яруу болгож байна.
"Үнэгийг тэнгэрт тогтоосон үл үзэгдэх утсыг тастах гэсэн мэт
Хорон санаат эмгэн саран үүлэнд нуугдаж гэтнэ."
Бадгийн төгсгөлийн энэ мөрүүдэд дүрслэл ч, агууламж ч домог зүйтэй холбогдож, парадокс хэлбэрт туллаа. Иррационал ийм орон зайд жинхэнэ яруу найраг төрж, мэдрэмж уншигч болдог. Номд багтсан шүлгүүдээс зөвхөн нэгийх нь туурвил зүйд ашигласан арга барил, уран хэрэглүүрийн тухай загварчлан тэмдэглэж байгаа болохоос хамгийн сайн нь энэ гэж онцлоогүй билээ. Мэдээж ямар ч яруу найрагч бэлэн загвар зурчихаад тохируулан бичиж суухгүй, хөндлөнгийн уншигч миний л ажигласан тэмдэглэлийн загвар гэдгийг хэлье. Үргэлжилсэн дараах бадгуудад урд өгүүлсэн арга барил давтагдаж, эхний мөрүүд юмсын буй байдлыг дүрслэн, /Нурж дарагдсан хуучин худаг хонхойно
Наана нь чулуун онгоц ус царайчилсан морь шиг тонгойно/ харуулаад дараачлан мөрүүдэд дурсамжаар баяжуулан эцэст нь бага насаа олж харж байна. Сүүлийн бадагт бас л эхэнд дүрслэн үзүүлээд, эргэцүүлсэн бодролтой сүлэлдүүлж, эцэстээ эргэцүүлэн бодох хэзээ ч шавхагдаж дуусахгүй, мөнхийн асуудал учир асуултаар төгсгөжээ. Онцолж тэмдэглэхгүй байхын аргагүй бас нэгэн чадвар номын зохиогчид байна. Шүлэг найрагт хамгийн их хэрэглэдэг, туурвил зүйн тодосгон дүйцүүлэх нэг арга адилтгал, зүйрлэлийг ончийг нь олж, өвөрмөц содон тохируулж хэрэглэсэн нь юм.
..Тэнүүн говийн тэмээд
Тэнгис далайн үнэр аваад
Тэсгэлгүй хаа нэгтээ рүү алхаж эхэлдэг.
Тэгээд жаргах нарны наагуур
Уван цувах тэдний
Урагшаа сунгасан хүзүү
Усан онгоцны хитэг шиг харагддаг.
Тэргэл сартай шөнө тэмээтэй алхуулж явахад
Тийм л гоёхон онгоцны хитэг дээр зогсож яваа шиг агаад
Тэртээ эргээс хэн нэгэн цагаахан алчуураар даллах шиг
Тэнгэрийн цээлд сүүлт нэгэн од цайлзсаар байдаг..."
"Энэ жим, тэр гануут ороогоод
Ундаалах гэж сунгасан зээрийн хүзүү шиг
Тод шаргал зам болоод
Булгийн эх рүү очдог юм..."
Тэмээний урагшаа сунгасан хүзүү усан онгоцны хитэг шиг, сарны гэрэлд тэр тэмээг унаж явахад усан онгоцны хитэг дээр зогсож яваа юм шиг санагдах нь хэн хүнд таарах үйл явдал боловч тэр болгон дүйцүүлж анзаардаггүй. Тэмээ унаж явах хийгээд усан онгоцны хитэг дээр зогсож явах шинж төрх адил боловч, цаагуур нь бас эрс өөр хоёр зүйл болох цэлийсэн уудам говь, их усан далайг ч ижилсгэж нүдэнд харагдан сэтгэл хөдөлгөм найруулжээ.
"Зээрийн хүзүү шиг тод шаргал зам" өвөрмөц содон зүйрлэл бөгөөд зээрийн хүзүүний ундаалах гэж сунгасан байдал, тод шаргал замын ганууг ороогоод булгийн эх рүү очдог чиглэл, хөдөлгөөнт давхцал, дүр зураг уг зүйрлэлийн шалтгаан юм.
"Нурж дарагдсан хуучин худаг хонхойно
Наана нь чулуун онгоц ус царайчилсан морь шиг тонгойно"
Чулуун онгоц, морь хоёрт зүйрлэх адил шинж тэмдэг үгүй ч нурж дарагдсан худгийн дэргэдэх ангамал юмсын орчинд бол адилсах чанар бий. Ангаж цангах нь нүдэнд харагдаж гарт баригдахгүй ч тухайн орчин нөхцлийн уур амьсгал илрэх байдал дор адилсаж байна.
Бас зарим шүлгүүдэд гүн ухааны бодрол , философи санаа тааралдана. "Хүний оршихуй нь мөн чанараасаа өмнө байдаг" гэсэн хэлцээр нь хүмүүс сайн мэдэх Сартр гэж эксистенциалист философич байдаг. Түүний "Хаягдмал байдал" гэсэн ойлголт бий. Хүн сонголтгүйгээр эхлээд ертөнцөд төрчихдөг учир оршихуйн хувьд хаягдмал юм гэсэн санаа.
"Зовох болзолгүй, жаргах ч болзолгүй
Зүгээр ухаан ороход эхэлчихсэн байсан
Эхлэхээр барахгүй, ээждээ хөтлүүлээд цэцэрлэгт явж байсан
Эхнээсээ л миний оролцоогүйгээр
Ингээд л өрнөчихсөн амьдралаас..."
"Ахархан зунтай Монголын минь наймдугаар сар,
өндрийн сэрүү, мөндрийн будантай
Аав минь дээ, хүний амьдрал ч ялгаагүй гурван морины нас, ач ухаарах зуурхан өрнөлтэй.
Айрагт унасан хулгана буюу, амьдралд ирсэн бид..."
Энэ мөр бадаг дах утга Сартрын философи санаатай таарч шүргэлцэж байна.
Ямар ч болзолгүйгээр, зүгээр л ухаан ороход л эхэлчихсэн байсан амьдрал, эхнээсээ миний оролцоогүйгээр өрнөчихсөн амьдрал. Ямар ч сонголтгүйгээр ирсэн бид Монголоор бол " Айрагт унасан хулгана буюу".
Энэ нь Сартраас санаа авсан гэсэн үг биш, шүлэг найраг бичигдэх явцдаа л онгодлог эрчмээр гүн ухааны сургаал, философи сэтгэгчдийн санаатай огтолцдог, шүргэлцдэг явдал зөндөө л байдаг. Шинжлэх ухааны нээлттэй ч шүргэлцсэн бий.
"Энэ ертөнцийн гуниг миний гунигаар дутна
Эрхий дарам тэр зайд
Эвлэж таарах зүйл олдохгүй
Энд л миний заавал бичих ёстой
Эгэл нэгэн үнэн оршиж байна...
"...Нартын амьдрал миний амьдралаар дутна
Навч байсан зай шиг тэр ямххан орыг
Яагаад ч өөр зүйл нөхөж эс болно
Энд л миний заавал амьдрах ёстой
Эгэл нэгэн үнэн оршиж байнам..."
Хүн болгон давтагдашгүй ганц хувь, өөрийн ертөнцтэй, эхлэл төгсгөлтэй гэх гүн ухааны туйлын утга энд байгааг уншсан бүхэн ойлгоно. Орчлон ертөнцийг макро төвшнөөр нь харвал хувь хүний орон зай навчных шиг ямххан, мөн өөр хэн ч үл орлох давтагдашгүй шинжтэйг сонгодог үеийн мэргэдийн ном сударт өгүүлдэг.
"Буриад, Халимаг, Өвөр Монгол, Монгол
Бид уулзахаараа ойлголцох хэлээ олж ядна.
Хуур хүнгэнэвэл сонсоод, харин бүгдээрээ мэгшинэ.
Халуун нулимс бидний, хүйтрэл хөндийрлийг үгүй хийнэ...
"...Буриад, Халимаг, Өвөр Монгол, Монгол
Бид уулзаад нэвтрэлцэх хэлгүй дуугүй суудаг нь
Хагацал эмгэнэлийг маань илэрхийлэх хэл
Хан хорвоод байдаггүйгээс тэр юм."
Ондоошиж холдсон үндэстэн хүмүүс хуур хүнгэнэвэл мэгшдэг тэр мэдрэмжийг, цуглаж уулзаад нэвтрэлцэж чаддаггүй дуугүй суудаг тэр зовлонг, хагацал эмгэнэлийг маань илэрхийлэх хэл олдохгүй байгаа тэр энэлэнг даван туулахын тулд, нэвтрэлцэж ойлголцохын тулд, гүүр болж, зуучлагч болж, илэрхийлэлийн хэл болохын тулд яруу найраг бичигддэг, яруу найрагч төрдөг билээ.
Ингээд төгсгөлд нь дүгнэн хэлэхэд туурвилын олон талт аргыг чадамгай ашиглаж утга санаа, сэрэл мэдрэмжээ илт тодруулан бичиглэгч авьяастай яруу найрагч нэгээр нэмэгдэж байгаа юм байна аа гэж ойлголоо. Баярлалаа.
НАМЖИЛЫН МӨНХБАЯР
1
2
3
Сэтгэгдэл хэсэг