Сюсан Сонтаг бол Америкийн төдийгүй англи хэлт утга зохиолын ертөнцөд гарсан  бүхэл бүтэн үзэгдэл билээ. Түүн шиг далайцтай туурвилч их ховор. Богино өгүүллэг, эсээ, аян замын тэмдэглэл, роман, жүжиг, кино, шүүмж гээд туурвиагүй төрөл нэн ховор эл эмэгтэйн хүчирхэг оюуныг сөрж зогсоод үгээ хэлж чадсан уран бүтээлч тухайн цаг үедээ л бараг байгаагүй гэнэ. Шүүмжүүдээс нь гэрэл зургийн тухай бичсэн шүүмжүүд нь илүү алдартай. Түүнийг шинэ тутамд хөгжиж асан гэрэл зургийн анхны онолчдын нэг төдийгүй хүүрнэл зохиол дахь онолын чиг хандлагыг хөгжүүлсэн хүн гэлцэх нь бий. Сонтагийг 71 наслаад 2004 онд өөд болоход Дундад зууны маягийн нүсэрдүү засалтай байшингийнх нь дээд давхарт өрөөстэй үлдсэн 15000 номынх нь дунд уншиж тэмдэглээгүй нэг ч ном байгаагүй гэдэг.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Та хэдэн настайгаасаа бичиж эхлэв ээ?

СЮСАН СОНТАГ: Сайн санахгүй байна. Гэхдээ есөн настайдаа сард нэг удаа гаргадаг, дөрвөн хуудастай сонин өөрөө эрхэлдэг байсан юм. Нэг эх бэлдэж аваад түүнээ хорин хувь хуулж бичээд л хөршүүддээ нэгийг нь таван центээр зардаг байлаа.1942, 1943, 1944 оныг дамнан гаргасан тэр сонин маань ихэвчлэн уншсан зүйлээсээ санаа авч жинхэнэ сонины нийтлэлүүдийг хариуцлагатайгаар дуурайлган бичсэн зүйлсээр маань дүүрэн байдаг байж дээ.

 СУРВАЛЖЛАГЧ: Та зохиолч болохыг бүр анхнаасаа л хүсдэг байв уу?

 СОНТАГ: Зургаан настай байхдаа би Мадам Кюригийн намтарыг охин Эви Кюригийнх нь тэрлэснээр олж уншсан юм. Тэгээд л химич болохын мөрөөдөлд автсан даа.Өсвөр насандаа бол физикч болохыг их удаан мөрөөдсөн. Гэвч уран зохиол намайг хөлгүй намагтаа өөрийн эрхгүй сорох болсон. Угаасаа л би хүний үзэж туулж болох бүх амьдралаар амьдарч үзэхийг хүсдэг байсан болохоор уран зохиол надад яг тохирсон хэрэг.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Багадаа уншсан номуудад тань үлгэр дуурайл болгочих зохиолч-баатар байв уу?

СОНТАГ:  Байлгүй яахав. “Бяцхан авхай нар”-ын Жо гэдэг дүрийг би өөрийгөө гэж боддог байлаа. Гэхдээ Жогийн бичдэг хэв маягаар бичихийг хүсдэггүй байв. Дараа нь “Мартин Иден”-ээс тэмцэгч-зохиолчийн цогтой дүрийг олж харлаа. Тэгээд л өөрийгөө Мартин Иденээр төсөөлж эхлэсэн. Туурвин бүтээхүйн гачлан шаналлыг биеэр амсахыг хүсэмжлэх.., зохиолч байна гэдэг машид баатарлаг ажил юм байна гэж бодох болсон маань Мартин Иденээс улбаатай даа.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Өөр?

СОНТАГ: Дараа нь арвангурав хүрээд Андре Жидийн агуу эрх мэдэл, дуусашгүй сувдаг сэтгэлийн тухай өгүүлсэн тэмдэглэлүүдийг олж уншсан маань бас их нөлөөлсөн.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Хүүхэд насны баатар тань хэн байсан ч бай таны насанд хүрсэн зохиолчийн үзэл санаа Америк гэхээсээ илүү Европын нөлөө ихтэй санагддаг.

СОНТАГ: Мэдэхгүй юм даа. Магадгүй миний хувийн онцлог ч юм билүү. Юу үнэн бэ гэвэл хорьдугаар зууны хоёрдугаар хагаст, залуу насныхаа ихэнхийг Европт өнгөрүүлсэн хүний хувьд өөрийнхөө дотоод орон зайг урьтаж тэлээгүй атлаа Европ маягийн таашаалаа хэт өөгшүүлсэн тал бол бий. Гертруда Стэйн “Онцлогийг нь өөртөө тээж явахгүй юм бол үндэс угсааны хэрэг юусан билээ?” гэж хэлсэн байдаг. Хэтэрхий Еврэй маягийн сонсогдож мэднэ. Гэхдээ надад бол энэ үг тун Америкжуу сонсогддог шүү.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Ингэхэд та хэдтэйгээсээ уншиж эхлэснээ санадаг уу?

СОНТАГ: Гуравтайгаасаа л гэх юм билээ. Харин зургаатайгаасаа намтар түүх, аялалын тухай жинхэнэ номууд уншиж эхлэснээ санадаг юм. Тэгээд л Эдгар По, Шекспир, Дикенс, Бронтегийн эгч дүүс, Виктор Хьюго, Шопенгуэр гэх мэтчилэн ухаангүй дурласан зохиолчдын жагсаалт хөвөрч өгсөн дөө. Хүүхэд нас маань уран зохиолын их бишрэлийн солиорол дунд өнгөрсөн.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Тэгвэл та бусад хүүхдээс нилээд онцгой хүүхэд байж дээ?

СОНТАГ: Би тийм биеэ тоосон хүүхэд байгаагүй ээ. Харин ч илүү сайн, илүү шилдэг бүхнийг биширч бахаддаг хүүхэд байлаа. Мэдээж их уншдаг зуршил маань намайг бусдаас хөндийрүүлж, өөр дотроо л орших таатай мэдрэмж рүү улам бүр живүүлж байсан нь гарцаагүй. Аз жаргал, баяр хөөр олж авдаг зүйлсийг минь огтхон ч тоож сонирхдоггүй үй түмэн хүнтэй хамт аж төрөхөөс аргагүй мэт санагддаг болсон минь чухам ном, хөгжим хоёрын нөлөө л дөө.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Эмэгтэй зохиолчдоос хэн нь таньд илүү уншуустай, чухал санагддаг вэ?

СОНТАГ: Их олон бий. Сэй Сёнагон, Жэйн Остин, Жорж Элиот, Эмили Дикинсон, Виржиния Вүүлф, Марина Цветаева, Анна Ахматова, Элизабет Бишоп, Элизабет Хардвик… гээд л цааш хөвөрч өгнө. Учир нь эмэгтэйчүүд аж төрж буй соёлын хүрээгээ илүү тодотгож бичдэг. Бас нийгмийн дэд, дайвар бүлэгт хамрагддаг болохоор дайвар бүлгийн ухамсарыг илүү тодруун бичнэ. Тэр нь надад маш их таалагдаг. Зохиолч хүнийхээ хувьд би ямар ч зохиолчийн бүтээлийг таашаана л даа. Эмэгтэй зохиолчдын чансаа эрчүүдийнхээсээ илүү ч үгүй, дутуу ч үгүй шүү.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Анхны ном тань “Нигүүлсэгч” нэртэй роман байсан. Түүнээс хойш та олон арван эсээ, аялалын тэмдэглэл, өгүүллэг, жүжиг, бас хоёр ч шинэ роман хэвлүүлжээ. Бичих зүйлээ уран зохиолын нэг хэлбэрээр эхлээд явцдаа өөр нэг хэлбэр лүү тонгоруулчих тохиолдол гарч байв уу?

СОНТАГ: Үгүй шүү. Би эхнээсээ л юу бичихээ мэдэж байдаг.Чухамдаа хэлбэр нь эхлэж орж ирж байж л юу бичих маань тодорхой болдог. Нэг зүйл эхлэхийн тулд түүнийхээ хэлбэр маягийг олж, архитектурыг нь босгох хэрэгтэй шүү дээ. Набоков энэ тухай “Аливаа зүйлийн хэлбэр нь хамгийн түрүүнд бүтэж бий болдог,” гэж тун ончтой хэлсэн байдаг санагдана.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Шинэ бүтээл эхлэхэд тань юу илүү тусладаг вэ?

СОНТАГ: Унших дадал бол миний бичиж буй болон бичихийг хүсч буй зүйлтэй онцгой их холбоотой. Би урлагийн түүх, архитектурын түүх, хөгжим судлал гээд маш олон салбарын мэргэжлийн номуудыг тогтмол уншдаг. Мэдээж дээрээс нь яруу найраг нэмэгдэнэ. Аливаа бүтээл эхлэх бол их хэцүү зүйл. Тиймдээ ч уншиж сонсож буй зүйлсээрээ хөглөгдөх нь их. Заримдаа зүгээр л хөгжим сонсоод юм уншаад суух нь намайг ядрааж.., бичих цагийг минь хумслаад байх шиг санагддаг л юм.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Та өдөр бүр бичдэг үү?

СОНТАГ: Үгүй ээ. Би үе үе их эрчтэй бичдэг. Толгой дотор маань ямар нэг зүйл бүрэн боловсорч бичихээс өөр аргагүй болох дарамтыг мэдрэх, түүнийг бичиж  чадна гэсэн хангалттай итгэл төрсөн үедээ л би бичдэг. Харин нэг эхлээд гүнд нь орчихсон хойно бол өөр юу ч хийдэггүй. Гадагшаа ч гардаггүй. Идэж уухаа ч бараг мартаж шөнө нь ч олигтой унтдаггүй. Маш зарчимч бус арга болохоор заримдаа үр бүтээл муу байх нь ч бий.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Йэтс нэгэнтээ хүн ажил амьдрал хоёрынхоо аль нэгийг нь сонгох ёстой гэж хэлсэн байдаг. Үүнийг та хэр үнэн гэж бодож байна.

СОНТАГ: Үнэндээ бол тэр  амьдралаа төгс төгөлдөр болгох гэж зорих уу, ажлаа төгс төгөлдөр хийх гэж зорих уу гэдгээ хүн өөрөө сонгох ёстой гэж хэлсэн шүү дээ. Амьдрал гэж бусад хүнтэй хамтран аж төрөхийг хэлж буй бол мэдээж Йэтсийн зөв. Бичих гэдэг чинь маш их ганцаардлыг шаарддаг зүйл шүү дээ. Энэ хоёр эрс тэс сонголтыг арай зөөллөж чадах зүйл бол цаг наргүй бичээд суудаггүй зан маань болж таарна. Би гадагшаа гарах, аялах дуртай. Гэхдээ аялаж байхдаа юм бичиж чаддаггүй. Бас би хүмүүстэй ярилцаж, тэднийг сонсох дуртай. Бусдыг харж аливааг сонирхон үзэх ч дуртай. Магадгүй би анхаарлын хэт төвлөрлийн эмгэгтэй ч байж мэднэ. Миний хамгийн сайн хийж чадах зүйл чинь алмайрч суугаад буслыг сонсох шүү дээ.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Та бичих зууртаа засаад явдаг уу, бүрэн нооргоо гаргаж авчихаад нэг мөсөн засдаг уу?

СОНТАГ: Бичих явцдаа засдаг. Тэр нь ч таатай байдаг юм. Тэвчээргүй дээ биш, зүгээр бичиж буй зүйл маань дор дороо боловсроод явах нь амар байдаг. Эхлэл бүхэн амаргүй л дээ. Аливаа нэг бүтээлээ эхлэхийн өмнө би маш их эмээж сүрддэг. Нище “Бичиж эхэлнэ гэдэг нуурын хүйтэн ус руу үсрээд орохтой адил,” гэж хэлсэн дээ. Харин гуравны нэгт нь хүрчихсэн хойно бол “Давгүй шүү, одоо л болж байна,” гэж хэлж болно. Тэр цагт бол бичнэ гэдэг юухан байх вэ дээ.

 СУРВАЛЖЛАГЧ: Хүүрнэл зохиол бичих, эсээ бичих хоёрт ялгаа бий юу?

СОНТАГ: Эсээ илүү их хөдөлмөр шаарддаг. Маш олон ноорог гарна. Гэвч эцсийн ноорог нь эхнийхээсээ тэс өөр болчихсон байх нь ч бий. Ихэвчлэн эсээ бичихдээ явцдаа л би санаа бодлоо тэс өөр тийш эргүүлчихээд байх янзтай. Үүнтэй харьцуулахад зохиол бичих нь арай дөмөгхөн. Эхний ноорогт нь өнгө аяс, үг сонголт, хүсэл зориг, хурд гээд хамаг чухал зүйлс маань бүрэн шингэчихлээ гэж тооцвол яг л тэр баримжаагаараа төгсгөчихөж болдог эд л дээ.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Таны хориод насныхаа сүүлээр бичсэн “Нигүүлсэгч” романы өгүүлэгч нь жараад насны Франц эр байдаг. Өөрөөсөө тэс өөр хүний дүрээр ярих нь таньд амаргүй байв уу?

СОНТАГ: Өөрийнхөө тухай бичихээс ч амархан шүү. Бичнэ гэдэг үнэндээ бусдын дуу хоолойгоор ярих ч байж мэднэ. “Бадарчлал”, “Хятад руу аялах төсөл” зэрэг зохиолдоо би өөрийн амьдралд тохиолдсон зүйлсийн тухай л бичсэн ч өгүүлэгч нь үнэндээ би биш шүү дээ. Харин “Нигүүлсэгч”-ийн гол ялгаа нь хэдийгээр би ганц бие биш, даяан ч биш, эр хүн биш, хөгшин биш, Франц хүн ч биш ч энэ бүх мөн  чанарын бие төлөөнөөс ярьж чадна гэсэн их хүчтэй итгэл надад байсан юм.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Уран зохиолын гол зорилго нь уншигчдадаа амьдралын боловсрол олгох явдал юм аа гэж бодох нь хоцрогдсон үзэл үү?

СОНТАГ: Уран зохиол бидэнд амьдралын хичээл заалгүй яах вэ. “Би гэгдэх энэ хүн үнэндээ бол би биш байх, би ойлгоод буй зүйлээ ойлгохгүй байна…” гэх мэт чинь ном зохиолд л зориулсан үгс биш шүү дээ. Арван-есдүгээр зууны Оросын утга зохиолын өмнө нэг том асуулт гарч ирж л дээ. “Хүн ер нь яаж амьдрах ёстой юм бэ?” гэж. Роман унших нь зүрх сэтгэлийн боловсролоо тэлж буй хэрэг. Ер нь уран зохиол хүний мөн чанарын боломжит хүрээг баяжуулж, хүн гээчийн уугал чанар нь юу болохыг таниулж, дэлхий ертөнцөд чухам юу болоод буйг ойлгож ухаархад тань тусална. Уран зохиол бол хүний дотоод ертөнцийг баяжуулан тэлэгч юм.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Эсээ бичих хийгээд зохиол бичих нь таны хоёр өөр мөн чанараас урган гардаг юм аа даа?

СОНТАГ: Тийм ээ. Эсээ бол хэлбэрийн хувьд баригдмал төрөл.Харин хүүрнэл зохиол бол тэр чигтээ эрх чөлөө. Юу хүссэнээ ярих, тэрбүү хэл юунд ч баригдалгүй ярих эрх чөлөө. Гэхдээ хүүрнэл зохиолын дунд хавчуулагдсан эсээ маягийн өгүүлэмж бол тэс өөр зүйл шүү.

СУРВАЛЖЛАГЧ:  Та шинэ үеийн зохиолчдоос их олон хүнийг биширдэг гэсэн. Тэдний нөлөө таньд тусаа болов уу?

СОНТАГ: Үүний түүний нөлөө надад туссан гэж хүлээн зөвшөөрөх үедээ жинхэнэ үнэнээ хэлж буй эсэх маань үргэлж эргэлзээтэй байдаг. Гэвч яг одоо бол чин үнэнээ хэлж байна. Цэг, таслал, зогсоцийг чадамгай ашиглах, хурдтай бичих зэргийн тухайд Доналд Бартелмегаас би маш их зүйл сурсан. Тэмдэг нэрсийн зохистой хэрэглээ, өгүүлбэрүүдийн хэмнэлийг тааруулах зэргийг Элизабет Хардвикээс илүү сурсан. Набоков, Томас Бернард хоёроос юм сурсан эсэхээ мэдэхгүй байна. Гэхдээ тэдний юутай ч харьцуулшгүй бүтээлүүд нь надад өөрийнхөө түвшнийг тодорхойлох, түүнээсээ доош орчихгүй байх сануулга болдог. Бас Жан-Люк Годар байна.Годар бол миний мэдрэмжийг тэтгэгч гол тэжээлүүдийн нэг. Тиймдээ ч зохиол бүтээлд минь ямагт нөлөөлж байдаг. Бас Шнабелийн Бетховенийг хэрхэн тоглож байгаагаас, Гленнийн Бахыг хэрхэн тоглож байгаагаас, Мицуко Учидагийн Моцартыг хэрхэнамилуулж байгаагаас би зохиолч хүнийхээ хувьд маш их зүйл сурдаг даа.

СУРВАЛЖЛАГЧ:  Зохиол бүтээлийн чинь тухай гарсан шүүмжүүдийг та ер нь уншдаг уу?

СОНТАГ: Үгүй дээ. Намайг тэнгэрт тултал магтсан байсан ч уншдаггүй. Ер нь бүх шүүмж намайг жаахан гонсойлгодог гэх үү дээ. Харин найзууд маань надад магтсан ч бай, шүүмжилсэн ч бай хамаагүй тун голчтой зөвлөгөөхэлж чаддаг шүү.

СУРВАЛЖЛАГЧ: “Death Kit”-ийнхээ дараа та нилээн хэдэн жил юу ч бичээгүй санагдана.

СОНТАГ: БИ 1964 оноос хойш дайныг эсэргүүцэх хөдөлгөөнд машид идэвхийлэн зүтгэх болсон л доо. Бараг хөдөлгөөн болж өргөжөөгүй байх үеэс нь л нэгдсэн. Энэ ажил маань зохиол бичих цагаас маань улам л илүү хумслах болсон. Би ч цухалдаад л, хүлээгээд л, уншаад л суудаг боллоо. Тэр үед би Европт амьдардаг байсан юм. Хүнд дурлачихсан, яахаа мэхээ байсан үе. Тэгээд хэдэн кино хийлээ. Тэгсэн мөртлөө яаж бичих тал дээр нэг бодлын уналтанд орчихсон байж л дээ. Учир нь би номонд их ач холбогдол өгдөг хүн. Тиймдээ чминий гараас гарч буй ном бүхэн өмнөхөөсөө ямар ч байсан дээрдсэн байх ёстой гэж үзнэ. Өөрийгөө шийтгэх сайхан арга. Гэхдээ би энэ зарчимдаа одоо ч үнэнч шүү.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Уран зохиол сэтгэлийн цэнгэл авчирдаг болов уу?

СОНТАГ: Мэдээж хэрэг. Гэхдээ хөгжим, бүжгийг бодвол арай даруухнаар. Уран зохиол хүний оюун тархинд илүү их нөлөө үзүүлдэг. Хүн ер нь номонд их няхуур чанд хандах ёстой. Би л гэхэд ахин дахин унших номоо л сонгож уншдаг. Ганцхан уншаад орхигддог номыг ямар ном гэх вэ.

СУРВАЛЖЛАГЧ:  Та өөрийн зохиолуудаа ахин дахин уншдаг уу?

СОНТАГ: Орчуулгын алдааг хянаж магадлахаас өөр тохиолдолд бол үгүй шүү. Ерөөсөө ч уншдаггүй. Аль хэдий нь бичээд хэвлэчихсэн зохиолуудтайгаа зууралдаад байх дургүй. Ялангуяа бичээд арваас дээш жил болчихсон зохиолоо ахин дахин унших дэмий. Цоо шинээр бүтээж туурвих мэдрэмжийг маань сүйтгэчихвэл яана. Миний туйлын Америк зангуудын нэг нь энэ байх л даа: Дандаа л цоо шинэ эхлэл хүсч байдаг.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Гэхдээ таны бүтээлүүд нэг нэгнээсээ их өөр шүү дээ

СОНТАГ: Өөр санагдаж болноо. Гэхдээ араншин, тодорхой нөхцөл байдлыг үнэлэх, зөгнөх дадал, тодорхой эргэлт, давталтуудад илэрдэг сэтгэл хөдлөлүүдийн өнгө аяс гээд нарийн ажвал хоорондоо нэгдмэл юмс бий. Бас хувийн харилцаанд ч бай, дайн самууны үед илэрдэг ч бай, ерөөс хүн төрлөхтний харгис хэрцгийг жигших үзэл минь ихэнхи зохиолуудад маань нийтлэг ажиглагдаж байдаг.

 СУРВАЛЖЛАГЧ:  Хамгийн сайн бүтээл тань хараахан төрөөгүй байгаа гэдэгт та одоо ч итгэсээр байна уу?

СОНТАГ: Тийм байлгүй дээ. Тийм ээ, тийм.

СУРВАЛЖЛАГЧ: Ном бичихдээ та уншигчдын тухай хэр их боддог вэ?

СОНТАГ: Тэдний тухай бодож зүрхэлдэггүй. Тэгээд ч би уншигчид бий болохоор бичдэг юм биш, утга зохиол гэж юм бий болохоор л бичдэг.

Орчуулсан Б.Баясгалан